Εισαγωγή στις θεωρίες της ηθικής ανάπτυξης - Θεωρίες Ηθικής Ανάπτυξης: Μέρος Α΄

Ανάπτυξη ηθικής σκέψης

του Εμμανουήλ Καραμαλάκη – Εκπαιδευτικού

MSc στην Παιδαγωγική – MSc στη Βιοηθική 

1.    Εισαγωγή

Η ανθρώπινη ηθική σε όλες τις εκφάνσεις της, (σκέψη, συναίσθημα, εμπειρία και συμπεριφορά), απασχόλησε και απασχολεί τον φιλοσοφικό στοχασμό και την επιστημονική έρευνα (Παπανούτσος,1995, τ.1-2). Σήμερα η ηθική ανάπτυξη αποτελεί έναν από τους κυριότερους κλάδους στον χώρο της Ψυχολογίας. «Η μεγάλη ανάπτυξη του ενδιαφέροντος για τα θέματα της ηθικής ψυχολογίας και αγωγής υποδηλώνει κυρίως την ιδιαίτερη σημασία που αποδίδεται στην αναδιοργάνωση και εξυγίανση της σύγχρονης κοινωνίας με βάση τις πανανθρώπινες και διαχρονικές ηθικές αξίες και αρχές» (Κακαβούλης, 2003, σ. 9). 

 Όπως διαπιστώνει ο καθηγητής Γ. Μαντζαρίδης (1995) «η ηθική που εκδιώχθηκε από την πόρτα της σύγχρονης κοινωνίας εισβάλλει σήμερα από τα παράθυρά της. Ήδη η έννοια της ηθικής βρίσκεται στην καθημερινή επικαιρότητα. O τρόπος όμως με τον οποίο προσεγγίζεται, είναι τόσο πρόχειρος και επιφανειακός, ώστε να μη δημιουργεί πολλές ελπίδες για τη σωστή αποκατάστασή της. Γι’ αυτό η πληρέστερη θεώρηση και διερεύνησή της γίνεται πιο επιτακτική» (σ 17).    

Η ηθική ως επιστήμη αλλά και ως λέξη σχετίζεται με τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Ετυμολογικά ο όρος ηθική παράγεται από τη λέξη ήθος, που αποτελεί εκτενέστερο τύπο της λέξεως έθος (Μπαμπινιώτης, 1998, σσ. 559 και 725-727). Η σχέση της ηθικής με τη συνήθεια, φανερώνει τη δυναμική της σχέση με τον χρόνο. Η συνήθεια, που καλλιεργείται στο πέρασμα του χρόνου, διαμορφώνει την ηθική συμπεριφορά του κάθε ανθρώπου. Αυτό συντελείται κυρίως κατά την παιδική και εφηβική ηλικία. Με τη συνήθεια δημιουργούνται διάφορες έξεις, που με τη σειρά τους παγιώνουν αντίστοιχους τρόπους ζωής. Η συνήθεια αρκετές φορές εμπεριέχει και την αρετή, η αρετή όμως σε καμία περίπτωση δεν ταυτίζεται πάντα με τη συνήθεια. Όλοι μας έχουμε και καλές και κακές συνήθειες. Σημαντικό κριτήριο για να διακρίνουμε αν μια πράξη είναι ηθική ή όχι, είναι η κοινή επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία από το κοινωνικό μας περιβάλλον. Η ηθική όμως δεν μπορεί και δεν πρέπει να περιορίζεται εκεί. «Πέρα από το ήθος που καλλιεργείται με τη συνήθεια, υπάρχει και το ήθος που διαμορφώνεται με τον πόθο και την προαίρεση του προσώπου. Πρόκειται για μια νέα ποιότητα ήθους που υπερβάλλει τη σχετικότητα της συνήθειας και έχει χαρισματικό χαρακτήρα» (Μαντζαρίδης, 1995 σ. 18). 

1.1. Ορισμός των ηθικών αρχών και αξιών 

Ορισμός των ηθικών αρχών και αξιών

Είναι πράγματι δύσκολο, να ορίσει κάποιος τι σημαίνει ο ορός ηθική και τι είναι οι ηθικές αρχές και αξίες (Δραγώνα – Μονάχου, 1991 σσ. 2253). Από φιλοσοφική άποψη διακρίνουμε δύο βασικές χρήσεις του όρου ηθική, μια κοινή και μία φιλοσοφική. Στην κοινή χρήση σημαίνει: «τις καθιερωμένες σε μια κοινωνία γνώμες για το τι απαγορεύεται, τι επιτρέπεται ή τι επιβάλλεται» (Δεσποτόπουλου, 1978 σ. 19).

Στη φιλοσοφική του χρήση ο όρος «σημαίνει τον κλάδο της φιλοσοφίας, ο οποίος ασχολείται με τη φιλοσοφική σκέψη του ανθρώπου για τη θεωρητική θεμελίωση των πράξεών του, τόσο προς τον εαυτό του, όσο και προς τους άλλους» (Θεοδωρακοπούλου, 1975 σ. 19). Στα ελληνικά επίσης με τον περιεκτικό όρο ηθική αποδίδεται τόσο η ρύθμιση της συμπεριφοράς του ανθρώπου, με κανόνες οι οποίοι αναστέλλουν τις εγωιστικές τάσεις και

επιδιώξεις του, όσο και τη σπουδή της ηθικής. Επιπρόσθετα σημαίνει και αυτό που ονομάζουμε ηθικότητα, δηλαδή την ηθική διάσταση και μορφή της ζωής μας. Με άλλα λόγια η ηθικότητα σημαίνει την ιδιότητα κάποιου να είναι ηθικός, εφόσον η συμπεριφορά του χαρακτηρίζεται από ενάρετα στοιχεία και ζει σύμφωνα με τους κανόνες της ηθικής (Κακαβούλης, 2003 σ. 19, Δραγώνα – Μονάχου, 1991, σσ. 2253-2254).

Από τη μεριά τώρα της ψυχολογίας αν και οι ηθικές αξίες είναι έννοιες οικουμενικές, με διαχρονικό – καθολικό χαρακτήρα, εμπεριέχουν μια ασάφεια και κανένας ορισμός τους δεν ικανοποιεί τους πάντες. Μια περισσότερο κοινά παραδεκτή άποψη, μεταξύ των ψυχολόγων, σχετικά με την καταγωγή των ηθικών αξιών είναι: «ότι οι ηθικές αρχές και αξίες αποτελούν επίκτητες δομές, τις οποίες τα μικρά παιδιά μαθαίνουν αρχικά από τους γονείς και αργότερα από τους δασκάλους, τις ομάδες των συνομηλίκων, τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και την κοινωνία γενικότερα» (Fontana, 1995, σ. 286). Επίσης, πολλοί ψυχολόγοι βρίσκουν πρακτικό να χωρίζουν την ηθικότητα σε δύο αλληλοσχετιζόμενες όψεις τι οποίες πρότεινε ο φιλόσοφος Φίχτε, πρώτον μια υποκειμενική όπου έχουμε την εσωτερική τήρηση από το άτομο ενός προσωπικού – εσωτερικού κώδικα συμπεριφοράς και δεύτερον μια αντικειμενική κατά την οποία το άτομο τηρεί τις στάσεις και τη συμπεριφορά που επιδοκιμάζει η πολιτισμική ομάδα στην οποία ανήκει (Fontana, 1995, σ. 284).

Τέλος, αρκετοί ψυχολόγοι, υποστηρίζουν ότι ο όρος ηθικότητα θα μπορούσε να οριστεί και ως «ένα σύστημα αξιολόγησης των πράξεων του ανθρώπου» και διακρίνουν τρεις τουλάχιστον πλευρές, το γνωστικό, το συναισθηματικό – αξιολογικό και το πραξιακό μέρος της ηθικότητας (Παρασκευοπούλος, τ.3, σ. 172).  

1.2. Θεωρητικές απόψεις για την ηθική ανάπτυξη του παιδιού – Ιστορική αναδρομή

Θεωρητικές απόψεις για την ηθική ανάπτυξη του παιδιού

«Κάθε μορφή ανάπτυξης, επομένως και η ψυχική, συνίσταται σε μια εκδίπλωση και αύξηση διαμέσου του χρόνου εκείνου που αρχικά υπάρχει. Είναι ένα έργο σκόπιμο και όχι μηχανικό. Είναι μια πορεία προς την ολοκλήρωση και όχι μόνο. Κι αυτό, γιατί κάθε τέρμα αποτελεί αρχή και αφετηρία μιας άλλης πορείας» (Κρασανάκης, 2004, σ. 27). Η σωματική και ψυχική ανάπτυξη του ανθρώπου είναι ένα πολύπλοκο και πολυδιάστατο έργο. Παράλληλα με την ανάπτυξη του σώματος έχουμε και την ανάπτυξη και του ψυχικού κόσμου, αλλά ενώ οι σωματικές αλλαγές είναι ευδιάκριτες, οι ψυχικές μεταβολές είναι λιγότερο εμφανείς. Αυτό συμβαίνει γιατί οι σωματικές αλλαγές είναι εξωτερικές, ενώ οι ψυχικές εσωτερικές. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η σπουδή της ψυχικής και ηθικής ανάπτυξης του ανθρώπου δεν είναι ένα εύκολο έργο.

 Με την ψυχική ανάπτυξη του ανθρώπου ασχολείται η ψυχολογία, έρευνες της οποίας μας βοήθησαν να κατανοήσουμε την πορεία που ακολουθεί ο άνθρωπος από τη σύλληψη μέχρι και τον θάνατό του. Η πορεία αυτή δεν είναι ποτέ στατική αλλά δυναμική. Η στασιμότητα – καθήλωση στην ψυχολογία σημαίνει παρακμή ή μάλλον αρχή της ψυχικής και ηθικής παρακμής. Την ψυχική ανάπτυξη του ανθρώπου την προσδιορίζουν δυο παράγοντες η κληρονομικότητα και το περιβάλλον. Το περιβάλλον δεν είναι μόνο το φυσικό αλλά πρωτίστως το κοινωνικό. Στη δημιουργία του κοινωνικού μορφωτικού περιβάλλοντος όπου αναπτύσσεται ο νέος, πρώτιστη θέση παίρνει η ηθική (Κρασανάκης, 2004, σσ. 27-29).

 Στο πέρασμα του χρόνου διατυπώθηκαν ποικίλες απόψεις και θεωρίες για τη γένεση της ηθικότητας στο παιδί. Τις απόψεις αυτές μπορούμε να τις κατηγοριοποιήσουμε σε τρεις βασικές κατευθύνσεις. Η πρώτη κατεύθυνση υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ηθικό ον, η ηθικότητα είναι δηλαδή εγγενής στην ανθρώπινη φύση. Η δεύτερη κατεύθυνση υποστηρίζει ότι ο πιο καθοριστικός παράγοντας για τη διαμόρφωση της ηθικότητας στο παιδί είναι το κοινωνικό περιβάλλον. Η ηθικότητα δηλαδή, σύμφωνα με δεύτερη κατεύθυνση, διαμορφώνεται με τη μίμηση ηθικών προτύπων, τη διδασκαλία και τη μάθηση (Κακαβούλης, 2003 σσ. 27-28). Τέλος, η τρίτη άποψη προσπαθεί να συνδυάσει τις δύο προηγούμενες θέσεις και τονίζει ότι η διαμόρφωση της ηθικότητας του ατόμου είναι το αποτέλεσμα της δυναμικής αλληλεπίδρασης της κληρονομικότητας και του περιβάλλοντος.

Σε σχέση με το ζήτημα, με το ποια ηθική προδιάθεση έχει ο άνθρωπος όταν έρχεται στον κόσμο, έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες. (Παρασκεύοπουλος, τ.1, 1985, σσ. 19-21). Η πρώτη άποψη υποστηρίζει ότι το παιδί είναι από τη φύση του κακό, έτσι ο ρόλος του γονέα ή του δασκάλου είναι περισσότερο αυτού του θηριοδαμαστή, ο οποίος προσπαθεί να εξημερώσει ένα μικρό θηρίο και να το κοινωνικοποιήσει. Επίσης και ο S. Freud, ιδρυτής της ψυχαναλυτικής σχολής, τόνισε την κακή προδιάθεση της ανθρώπινης φύσης, υποστηρίζοντας ότι η ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου διαμορφώνεται μέσα από τον φόβο που νιώθει το παιδί για την τιμωρία (Lawrence A. Pervin & Oliver P. John, 2001 σσ. 114–195).

 Αντίθετα, η δεύτερη άποψη με κύριο εκφραστή τον J.J. Rousseau, θεωρεί ότι το παιδί γεννιέται έχοντας μια φυσική προδιάθεση προς το καλό, έτσι ο γονέας που ανατρέφει το παιδί του πιστεύοντας ότι φέρνει μέσα του αγαθές προδιαθέσεις «αποδέχεται τις πρωτοβουλίες του παιδιού, ενθαρρύνει την εξερευνητική του συμπεριφορά και δείχνει εμπιστοσύνη στις ικανότητες και στις καλές του προθέσεις» (Παρασκευόπουλος, τ. 1, 1985, σ. 21).

Η τρίτη άποψη διατυπώθηκε από τον J. Locke, ο οποίος υπoστήριξε ότι το παιδί ερχόμενο στον κόσμο δεν είναι ούτε καλό ούτε κακό αλλά είναι «tabula rasa», δηλαδή είναι «λευκός χάρτης έτοιμος προς απογράφην» και η ηθική του συμπεριφορά θα καθοριστεί εξολοκλήρου από την εμπειρία (Παρασκευόπουλος, τ. 1, 1985, σ. 20). Αυτή η άποψη σχετίζεται με τις σύγχρονες θεωρίες της συμπεριφοράς, οι οποίες τονίζουν τη μίμηση των ηθικών προτύπων, τη διδασκαλία και τη μάθηση και τον ρόλο που αυτές διαδραματίζουν στην ηθική ανάπτυξη του ανθρώπου. 

 Τέλος, μια άλλη άποψη διατυπώθηκε από το Kant, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι ο άνθρωπος έχει εγγενώς μέσα του και εγωιστικά και αλτρουιστικά κίνητρα «και μόνο με τη λογική μπορεί να δίνει λύσεις στις συγκρούσεις μεταξύ των κινήτρων του. Κατά τον Kant η ουσία της ηθικότητας έγκειται στο να πράττει ο άνθρωπος σύμφωνα με τις λογικές αρχές της δικαιοσύνης, της εντιμότητας και του σεβασμού των άλλων προσώπων» (Κακαβούλης, 2003 σ. 29).

 Από τις παραπάνω απόψεις μπορούμε να συνάγουμε τέσσερα βασικά συμπεράσματα:

• Η ηθικότητα είναι έμφυτη στον άνθρωπο. 
• Σημαντικό ρόλο για την ανάπτυξή της διαδραματίζει το περιβάλλον. 
• Επιπρόσθετα η ηθικότητα προϋποθέτει τη γνωστική ανάπτυξη και την κατανόηση των ηθικών αρχών και αξιών. 
• Τέλος η ηθικότητα είναι ένα πολυδιάστατο φαινόμενο και καμία από τις παραπάνω απόψεις, δεν μπορεί από μόνη της, να ερμηνεύσει με πληρότητα την ουσία της ηθικής συμπεριφοράς (Κακαβούλης, 2003 σ. 29).   

Στα επόμενα άρθρα της παρούσας ενότητας θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε ερωτήματα του τύπου: Πώς ο άνθρωπος αναπτύσσει την ηθικότητά του; Πώς εσωτερικοποιεί τις ηθικές αρχές και αξίες; Πώς οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί και όσα πρόσωπα είναι υπεύθυνα για την ηθική μόρφωση των παιδιών μπορούν να παρέμβουν για να τα υποβοηθήσουν στη διαδικασία αυτή;

Στο πλαίσιο αυτό θα παρουσιάσουμε συνοπτικά τις βασικότερες υπάρχουσες θεωρίες για την ηθική ανάπτυξη, δίδοντας περισσότερο έμφαση στη γνωστική θεωρία. Πιο συγκεκριμένα, αρχικά θα παρουσιάσουμε τη θεωρία του J. Piaget για την ηθική ανάπτυξη του παιδιού και τον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζει προς αυτή την κατεύθυνση το παιχνίδι. Έπειτα θα παρουσιάσουμε την πλέον εμπεριστατωμένη υπάρχουσα θεωρία για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης, η οποία ανήκει στον Lawrence Kohlberg και ακολούθως θα διερευνήσουμε τη σχέση της ηθικής σκέψης με την καθημερινή μας πρακτική. Κατόπιν θα εξετάσουμε συνοπτικά τις υπόλοιπες θεωρίες της ηθικής ανάπτυξης και στο τέλος θα πραγματοποιήσουμε μια συγκριτική επισκόπηση των θεωριών για την ηθική ανάπτυξη του ανθρώπου.

Βιβλιογραφία

• Lawrence A. Pervin & Oliver P. John (2001) Θεωρίες προσωπικότητας, (επιστημονική εποπτεία – πρόλογος, Μπρούζος) Αθήνα: τυπωθήτω. (το πρωτότυπο έργο εκδόθηκε 1970)
• Montlibert C., (1998) Εισαγωγή στην κοινωνιολογική συλλογιστική, (Διαμαντάκου Κ, μεταφρ.) Αθήνα: Καρδαμίτσα. (το πρωτότυπο έργο εκδόθηκε 1995)
• Δεσποτοπούλου Κ., (1978) Θέματα ηθικής, στον τόμο: Μελέτηματα φιλοσοφίας, Αθήνα: Παπαζήση από Α. Κακαβούλης, (2003) Ηθική ανάπτυξη και αγωγή, Αθήνα.
• Δραγώνα – Μονάχου Μ., (1991) Ηθική εφαρμοσμένη - πρακτική, Λήμμα στην Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 4^ος Αθηνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Θεοδωρακοπούλου, (1975) Εισαγωγή στη φιλοσοφία, Ηθική Φιλοσοφία. Τ. Γ΄ Αθήνα από Α. Κακαβούλης, (2003) Ηθική ανάπτυξη και αγωγή, Αθήνα.
• Καζεπίδης Τ., (1998) Η φιλοσοφία της παιδείας, Θεσσαλονίκη: Βανιάς.
• Κακαβούλης, Α., (2003) Ηθική ανάπτυξη και αγωγή, Αθήνα.
• Κρασανάκη Γ., (2004) Ηθικές και Θρησκευτικές βάσεις της ψυχικής ανάπτυξης του ανθρώπου από Πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου: ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ, Ρέθυμνο.
• Ματζαρίδης Γ., (1995) Χριστιανική ηθική, Θεσσαλονίκη: Πουρναρά.
•  Μπαμπινιώτη Γ., (1998) Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Αθήνα: Κέντρο λεξικολογίας.
• Παπανούτσος Ε., (1995) Ηθική τ. 1, Αθήνα: Δωδώνη.
• Παπανούτσος Ε., (1995) Ηθική τ. 2. Αθήνα: Δωδώνη.
• Παρασκευοπούλου Ι., (1985) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 2, Αθήνα.
• Παρασκευοπούλου Ι., (1985) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 3, Αθήνα.
• Παρασκευοπούλου Ι., (1995) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 1, Αθήνα.

Προσαρμοσμένο από: Καραμαλάκης Ε., (2010) Η ανάπτυξη της ηθικής σκέψης στους μαθητές της δευτεροβάθμιος εκπαίδευσης – εμπειρική έρευνα, Μεταπτυχιακή Εργασία, Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ.