Περιβαλλοντική ηθική και περιβαλλοντικό ήθος

Περιβαλλοντική ηθική και περιβαλλοντικό ήθος

Από Σπυρίδων Κ. Κούτρας

Ηθική και ήθος

Για την κατανόηση των όρων περιβαλλοντική ηθική και περιβαλλοντικό ήθος, είναι απαραίτητος ο ορισμός των εννοιών ηθική και ήθος και η διασαφήνιση της εννοιολογικής τους συγγένειας. Με τον όρο ηθική εννοούμε το σύστημα ηθικών αρχών και αξιών που διέπουν την κοινωνική ζωή. Οι ηθικές αξίες λειτουργούν ως θεμελιώδεις κανόνες που υπαγορεύουν τη στάση, τη συμπεριφορά και τη δράση των μελών μιας κοινωνίας. Είναι οι αξίες του σεβασμού της ζωής, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της αγάπης. Μια συγκεκριμένη, λοιπόν, στάση ή ενέργεια του ανθρώπου είναι δεοντολογικά ορθή, ενδεδειγμένη και τελικά θεμιτή και επιτρεπτή, εφόσον συνάδει με το πνεύμα των αξιών αυτών. Γι’ αυτό και οι ηθικές αξίες είναι τα κριτήρια με τα οποία αποτιμάται η ηθική ποιότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπου. Με τον όρο ήθος εννοούμε, τον τρόπο με τον σκέπτεται, ενεργεί, συμπεριφέρεται και γενικότερα διάγει, ζει, ένα άτομο ή μια ομάδα ανθρώπων. Με το κατά πόσο δηλαδή στον τρόπο αυτόν το άτομο εμφορείται από τις ηθικές αξίες και συμπεριφέρεται σύμφωνα με αυτές. Εφόσον αυτός ο τρόπος είναι εναρμονισμένος με τις ηθικές αξίες, μιλάμε για ηθική διαγωγή, διαφορετικά μιλάμε για αήθη ή κακοήθη διαγωγή.

Περιβαλοντική ηθική και περιβαλλοντικό ήθος

Μέχρι σχετικά πρόσφατα (δεκαετία του 1970) εννοούσαμε την ηθική διαγωγή του ανθρώπου στις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους. Σήμερα, όμως, η σημασία της ηθικής διαγωγής του έχει διευρυνθεί και εννοείται και στις σχέσεις του με το φυσικό περιβάλλον. Ο λόγος είναι, κυρίως, τα προβλήματα που ανέκυψαν εξαιτίας της μέχρι τώρα αντίληψης, νοοτροπίας και στάσης του ανθρώπου απέναντι στη φύση· μιας στάσης  μικρόνοης, ιδιοτελούς και καταστροφικής. Έτσι, προέκυψαν οι όροι περιβαλλοντική ηθική και περιβαλλοντικό ήθος, για να τονιστεί η ανάγκη και να αποδοθεί η σημασία μιας νέας ηθικής αντίληψης και στάσης του ανθρώπου απέναντι στη φύση. Μιας ηθικής σεβασμού προς τη φύση και υπευθυνότητας απέναντι σε αυτή.

Στον πυρήνα της περιβαλλοντικής ηθικής και του περιβαλλοντικού ήθους βρίσκεται η νοοτροπία του ανθρώπου για τη σχέση του με τη φύση και με τα άλλα -εκτός από αυτόν- όντα που υπάρχουν σε αυτή. Η νοοτροπία αυτή καθορίζεται από την απάντηση στο καταρχήν ερώτημα που απασχόλησε φιλοσόφους και διανοητές: μπορούμε να αποδώσουμε ηθική αξία και σε φυσικά, μη ανθρώπινα, όντα ή μόνο ο άνθρωπος από όλα τα είδη έχει ηθική αξία; Οι απαντήσεις που δόθηκαν στο ερώτημα αυτό αποτέλεσαν και τη βάση των θεωριών που αναπτύχθηκαν και της επιχειρηματολογίας που προβάλλει καθεμιά.

Ανθρωποκεντρική περιβαλλοντική ηθική

Η νοοτροπία που μέχρι σήμερα επικρατεί στη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον είναι η ανθρωποκεντρική. Σύμφωνα με την ανθρωποκεντρική θεωρία ο άνθρωπος είναι το σημαντικότερο ον

του σύμπαντος, το κέντρο του κόσμου, αποτελεί υπέρτατη αξία, αυτοσκοπό και μέτρο όλων των πραγμάτων. Αποτέλεσμα της θεωρίας αυτής είναι η άποψη πως μόνο ο άνθρωπος έχει το προνόμιο να έχει ηθική αξία. Έτσι, διαμορφώθηκε η ανθρωποκεντρική περιβαλλοντική ηθική.

Κατά την ανθρωποκεντρική περιβαλλοντική ηθική ο άνθρωπος βαρύνεται με ηθικές υποχρεώσεις απέναντι στον φυσικό κόσμο, για να μην κινδυνέψει ο ίδιος και οι μελλοντικές ανθρώπινες γενιές. Οι ηθικές υποχρεώσεις του ανθρώπου προς τη φύση είναι επέκταση των ηθικών του υποχρεώσεων προς τους ανθρώπους. Αν, δηλαδή, στο πλαίσιο μιας μη αειφόρου εκμετάλλευσης, κατασπαταληθούν οι φυσικοί πόροι σήμερα, δε θα είναι διαθέσιμοι για τους ανθρώπους αύριο και αυτός προκρίνεται ως λόγος για τον οποίο είναι επιβεβλημένο να διατηρηθούν και στο μέλλον μη ανθρώπινα είδη και φυσικά όντα (Γεωργόπουλος Α., στο Νάστου Μ., Ζητήματα Περιβαλλοντικής Ηθικής στην Ελληνική Εκπαιδευτική Πραγματικότητα).

Έκφραση της ανθρωποκεντρικής περιβαλλοντικής ηθικής είναι και η συμπερίληψη του δικαιώματος στο καθαρό φυσικό περιβάλλον στην τρίτη γενιά ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αφού ο σεβασμός προς τη φύση θεωρείται αναγκαίος για τη ζωή, την υγεία, την ευημερία, την πνευματική, ηθική και κοινωνική ανάπτυξη του ανθρώπου.

Θα πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι η ανθρωποκεντρική αντίληψη στη σχέση ανθρώπου φύσης δεν ίσχυε πάντα. Στην παγανιστική αρχαιότητα στα δέντρα, στα δάση, στα βουνά, στα νερά, στις θάλασσες και στα ποτάμια κατοικούσαν πνεύματα και ο άνθρωπος θεοποιούσε και λάτρευε τα στοιχεία της σε ιερά μέσα στη φύση. Ο ανιμισμός των στοιχείων και των φαινομένων της φύσης χάθηκε με την καθιέρωση του μονοθεϊσμού. Η φύση χάνοντας την ιερότητά της εξέπεσε σε απλό φυσικό πόρο ο οποίος είναι στη διάθεση του ανθρώπου, για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του. Η φύση θεωρείται αποθήκη υλικών, από την οποία ο άνθρωπος μπορεί να παίρνει ό,τι χρειάζεται για την ευημερία του, και αποδέκτης των αποβλήτων και των λυμάτων του. Γι’ αυτό η ανθρωποκεντρική ηθική, στην ακραία εκδοχή της, θεωρήθηκε υπεύθυνη για την κυριαρχία του ανθρώπου στη φύση, την καταστροφή της χλωρίδας και την εξαφάνιση πολλών ειδών της πανίδας.

Βιοκεντρική και οικοκεντρική περιβαλλοντική ηθική

Η προϊούσα καταστροφή της φύσης, η αλλαγή των κλιματικών συνθηκών, η ανατροπή της οικολογικής ισορροπίας οδήγησαν στην αναζήτηση μιας ηθικής η οποία θα αποδίδει αξία στο σύνολο των όντων, στα οικοσυστήματα και γενικά στη φύση. Οδήγησαν στην ανάγκη διαμόρφωσης ενός περιβαλλοντικού ήθους σύμφωνα με το οποίο η φύση θα είναι σεβαστή ως εγγενής αξία, ως αυταξία.

Η αντίληψη αυτή αποτελεί το περιεχόμενο της βιοκεντρικής και της οικοκεντρικής περιβαλλοντικής ηθικής. Κατά το βιοκεντρικό σύστημα ιδεών «υπάρχει ένα κοινό σημείο στη σχέση μας με τη Γη το οποίο εμείς οι άνθρωποι μοιραζόμαστε με τα άγρια ζώα και τα φυτά και το οποίο μας ενώνει μαζί τους στο πλαίσιο μιας αληθινά ευρείας κοινότητας. Όλα τα μέλη αυτής της κοινότητας, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου, είναι αλληλοεξαρτώμενα μέλη ενός όλου. Στο πλαίσιο αυτό μπορούμε να αντιληφθούμε τον εαυτό μας ως έναν από τους πληθυσμούς ειδών μεταξύ όλων των υπολοίπων του οικοσυστήματος Γη», (Paul Taylor). Ο άνθρωπος έχει ηθική υποχρέωση να προωθεί το καλό των έμβιων, είτε ενσυνείδητων είτε ασυνείδητων, όντων και να μην τα χρησιμοποιεί ως μέσα για την επίτευξη δικών του σκοπών ή να προκαλεί σε αυτά βλάβες. Κάθε ον έχει εγγενή αξία η οποία δεν εξαρτάται ούτε από τις πεποιθήσεις κάποιου ούτε από τα συμπεράσματα της επιστήμης. Όλα τα έμβια, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου, έχουν εγγενή αξία ίση με την αξία όλων των υπόλοιπων εμβίων. (Τέγου Κ., Περιβαλλοντική Ηθική)

Η οικοκεντρική περιβαλλοντική ηθική αποδίδει αξία σε οικοσυστήματα και είδη. Κεντρικός εκφραστής αυτού του συστήματος ιδεών είναι ο Aldo Leopold. Ο Leopold υποστήριξε μια ηθική που την ονόμασε Ηθική της Γης. Υποστηρίζει πως κάθε είδος αξίζει να συνεχίσει να υπάρχει, επειδή είναι μοναδικό και όχι επειδή έχει κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ή επειδή έχει αισθητική ή οικονομική αξία για τον άνθρωπο. Κάθε μορφή ζωής αξίζει να υπάρχει και τα άτομα κάθε είδους έχουν τη θέση τους στη φύση και το δικαίωμα να έχουν αυτή τη θέση, γιατί είναι άξια καθ’ εαυτά. Στην Ηθική της Γης, ο άνθρωπος δεν επιδιώκει την υγεία και μακροημέρευση του φυσικού κόσμου αποσκοπώντας στη μακροημέρευση του ανθρώπινου είδους, αλλά σκέφτεται και φροντίζει για την ικανοποίηση των αναγκών των άλλων όντων οι οποίες μπορεί να αφορούν στην επιβίωση, την αναπαραγωγή, αλλά και την ποιότητα ζωής τους σύμφωνα με τις δυνατότητες του καθενός. Ο Leopold δεν αναγνώριζε ηθικά καθήκοντα προς άτομα, αλλά προς σύνολα ατόμων και έκρινε ότι μπορούμε να διαχειριζόμαστε τα άτομα ως φυσικούς πόρους, αρκεί να σεβόμαστε την ευρύτερη κοινότητα στην οποία ανήκουν. «Ένα πράγμα είναι ορθό, όταν τείνει να διατηρήσει την ακεραιότητα, τη σταθερότητα και την ομορφιά της βιοτικής κοινότητας. Αντίθετα, είναι λάθος, όταν τείνει προς τη διατάραξη της κοινότητας».

Ο Σπυρίδων Κ. Κούτρας είναι φιλόλογος και συγγραφέας εκπαιδευτικών βοηθημάτων.

Αναδημοσίευση από: https://www.paideiasvima.com/perivallontiki-ithiki-perivallontiko-ithos/