Κορωνοϊός, Δημόσια Υγεία και Ανθρώπινα Δικαιώματα

Κορωνοϊός, Δημόσια Υγεία 
και Ανθρώπινα Δικαιώματα

  ΧΑΡΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ

Δικηγόρος ΑΠ, ΣτΕ, δρ. Ιατρικής Ε.Κ.Π.Α., Επισκέπτης Καθηγητής Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου, Καθηγητής Μεταπτυχιακού-Διδακτορικού Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών. Νομικός Σύμβουλος Ηθικής, Δεοντολογίας  ΚΕΕΛΠΝΟ.

Ι. Εισαγωγή

Στις 11 Μαρτίου του 2020 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) κήρυξε την ασθένεια από τον ιό COVID-19, κορωνοιό ως παγκόσμια πανδημία.

Η προστασία της δημόσιας υγείας είναι διαχρονικά συνυφασμένη με τον περιορισμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ατομικών ελευθεριών, που θεωρούνται θεμελιώδη σε ένα κράτος δικαίου.

Η στάθμιση των εννόμων αγαθών είναι ιδιαίτερα σημαντική. Προστασία της δημόσιας υγείας σημαίνει προστασία δύο τουλάχιστον θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Της ζωής και της υγείας.

ΙΙ. Ανθρώπινα Δικαιώματα

Το Διεθνές Δίκαιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων εγγυάται ότι καθένας έχει το δικαίωμα στο υψηλότερο εφικτό επίπεδο Υγείας και υποχρεώνει τις κυβερνήσεις να λαμβάνουν μέτρα για την πρόληψη απειλών για τη δημόσια υγεία και να παρέχουν ιατρική περίθαλψη σε εκείνους που την χρειάζονται. Εξαιτίας της έκτασης και της σοβαρότητας της πανδημίας του κορωνοιού, δικαιολογούνται μέτρα περιορισμού συγκεκριμένων δικαιωμάτων όπως της θέσης σε καραντίνα ή της απομόνωσης που περιορίζουν την ελευθερία κίνησης. Από την άλλη πλευρά θα πρέπει να δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στα ανθρώπινα δικαιώματα όπως της μη διάκρισης, της διαφάνειας, της προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Η Επιτροπή Οικονομικών, Κοινωνικών και Πολιτιστικών Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών διακήρυξε ότι το δικαίωμα στην υγεία συνδέεται στενά και εξαρτάται από την εφαρμογή στην πράξη άλλων ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπως περιέχονται στο Διεθνή Χάρτη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (International Bill of Rights) που συμπεριλαμβάνουν τα δικαιώματα σε τροφή, στέγη, εργασία, εκπαίδευση, ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ζωή, μη εφαρμογή διακρίσεων, ισότητα, την προστασία κατά των βασανιστηρίων, της ιδιωτικής σφαίρας του απορρήτου (privacy), την πρόσβαση σε ενημέρωση και τις αρχές του συνεταιρίζεσται και της ελευθερίας κίνησης. Γίνεται διεθνώς παραδεκτό ότι οι κυβερνήσεις θα πρέπει να λαμβάνουν μέτρα ώστε η υγειονομική περίθαλψη να παρέχεται σε όλους χωρίς διάκριση, με σεβασμό στους κανόνες ηθικής και δεοντολογίας.

Σύμφωνα με τις συστάσεις της UNESCO πρέπει κατά την διάρκεια των περιορισμών να διασφαλίζεται το δικαίωμα στην εκπαίδευση με ποικιλία λύσεων υψηλής τεχνολογίας, όπου αυτό είναι εφικτό ή και με άλλες λύσεις λιγότερο υψηλής τεχνολογίας https://en.unesco.org/themes/education-emergencies/coronavirus-school-closures.

Θα πρέπει να καταβάλλεται προσπάθεια να αμβλύνεται το χάσμα γενεών. Θα πρέπει να εξαλειφθεί οποιαδήποτε διάκριση ή και στίγμα και να προστατεύεται το ιατρικό απόρρητο. Η πανδημία του κορωνοιού δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να συνοδεύεται από διακρίσεις, ρατσισμό, ξενοφοβία, βία. Η πρόσβαση στις Υπηρεσίες Υγείας θα πρέπει να επιτρέπεται με σεβασμό στις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Αυτό άλλωστε είναι και το νόημα της προστασίας της δημόσιας υγείας, η προσέλκυση εκείνων που έχουν νοσήσει στις υγειονομικές δομές του κράτους, όταν αυτό είναι αναγκαίο. Το κριτήριο επομένως είναι η σοβαρότητα της νόσου και η αναγκαιότητα περίθαλψης και όχι οποιαδήποτε άλλα κριτήρια (https://www.hrw.org/news/2020/03/19/human-rights-dimensions-covid-19-response).

Η ελληνική Πολιτεία είναι πλήρως εναρμονισμένη με τις ανωτέρω αρχές.

ΙΙΙ. Το νομοθετικό πλαίσιο. Ο Ποινικός Κώδικας.

Ο νομοθέτης, ορθώς, στην τελευταία τροποίηση του ΠΚ, σε άρθρο 285, επέβαλε ιδιαίτερα αυστηρές
κυρώσεις σε βαθμό κακουργήματος υπό προϋποθέσεις.

Συγκεκριμένα, σύμφωνα με ΠΚ 285. «1. Όποιος παραβιάζει τα μέτρα που έχει διατάξει ο νόμος ή η αρμόδια αρχή για να αποτραπεί η εισβολή ή η διάδοση μιας μεταδοτικής ασθένειας τιμωρείται: α) με φυλάκιση έως τρία έτη ή χρηματική ποινή αν από την πράξη μπορεί να προκύψει κοινός κίνδυνος για ζώα, β) με φυλάκιση και χρηματική ποινή αν από την πράξη μπορεί να προκύψει κίνδυνος μετάδοσης της ασθένειας σε αόριστο αριθμό ανθρώπων.

2. Αν η παραβίαση είχε ως αποτέλεσμα μεταδοθεί η ασθένεια σε ζώα, επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον τριών ετών και χρηματική ποινή, και αν είχε ως αποτέλεσμα να μεταδοθεί σε άνθρωπο, επιβάλλεται κάθειρξη έως δέκα έτη.

3. Αν η παραβίαση είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο άλλου επιβάλλεται κάθειρξη τουλάχιστον δέκα ετών και αν προκλήθηκε ο θάνατος μεγάλου αριθμού ανθρώπων, το δικαστήριο μπορεί να επιβάλει ισόβια κάθειρξη.

4. Όποιος στις περιπτώσεις της παρ. 1 παραβιάζει τα μέτρα από αμέλεια, τιμωρείται: α) στην περίπτωση του στοιχ. α΄ με χρηματική ποινή ή παροχή κοινωφελούς εργασίας και β) στην περίπτωση του στοιχ. β΄ με φυλάκιση έως δύο έτη ή χρηματική ποινή».

Οι διατάξεις του άρθρου 285 ΠΚ (παλαιότερα 283, 284) έχουν ως σκοπό την προστασία της δημόσιας υγείας. Συνιστά λευκό ποινικό νόμο δεδομένου του ότι το περιεχόμενο της πράξης προσβολής του εννόμου αγαθού προσδιορίζεται από την σχετική διάταξη νόμου λ.χ. της πράξης νομοθετικού περιεχομένου. Υπάγεται στα κοινώς επικίνδυνα εγκλήματα, αφηρημένης διακινδύνευσης. Διακεκριμένη μορφή του εγκλήματος είναι η επέλευση θανάτου άλλου οπότε επιβάλλεται κάθειρξη τουλάχιστον δέκα ετών, ενώ αν προκλήθηκε ο θάνατος μεγάλου αριθμού ανθρώπων, το δικαστήριο μπορεί να επιβάλλει ισόβια κάθειρξη (βλ. ιδίως Μ. Μαργαρίτης, ΕρμΠΚ, άρθ. 284, 3η έκδ., σ. 828 επ., Α. Χαραλαμπάκη/Γ. Μπούρμα, ΕρμΠΚ, 2011, άθρ. 284, σ. 723 επ.).

Θα λέγαμε για ένα «ξεχασμένο» άρθρο για το οποίο δεν υπάρχει επαρκής νομολογία, τουλάχιστον από όσο γνωρίζουμε, και το οποίο δεν είχε εφαρμογή καν στην περίπτωση HIV οροθετικών ατόμων τα οποία είχαν εν γνώση τους επαφή με άλλα άτομα ιδίως όταν ανέφεραν το καθεστώς οροθετικότητας στο σεξουαλικό σύντροφο ακόμη και στην περίπτωση των διώξεων οροθετικών γυναικών εργατών του σεξ. Με την ΥΑ 39 Α προτιμήθηκε από την εισαγγελία η εφαρμογή της διάταξης της βαριάς σκοπούμενης σωματικής βλάβης(ΠΚ 310) του παλαιού ποινικού κώδικα, άρθρο το οποίο τροποποιήθηκε με παρ.1 ΕΔ 2 «αν επιδίωκε την πρόκληση της βαριάς σωματικής βλάβης τιμωρείται με κάθειρξη έως 10 έτη»

IV. Οι αναγκαίοι περιορισμοί στην απόλαυση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων με σκοπό την προστασία της δημόσιας υγείας.

 

Σε περιπτώσεις πανδημιών δεχόμαστε ότι οι περιορισμοί σε άλλα ανθρώπινα δικαιώματα ή ατομικές ελευθερίες, όπως η προσωπική ελευθερία (Συντ 5 παρ.1, 3 και 4, βλ. και 2 παρ. 1), αλλά και η ανάπτυξη της προσωπικής και οικονομικής ελευθερίας (Συντ 5 παρ. 1) είναι αναγκαίοι (Συντ 5παρ. 4), με βάση την αρχή της αναλογικότητας (Συντ 25 παρ. 1) η οποία πάντοτε καθορίζεται από το βαθμό κινδύνου, τη μεταδοτικότητα μιας νόσου, τη θνησιμότητα, τον αντίκτυπο στις ευπαθείς ομάδες κλπ.

Όταν η μεταδοτικότητα μιας νόσου είναι ήπια και πολύ περισσότερο εξαρτάται από υπεύθυνη συμπεριφορά εκείνων που μπορεί να μεταδώσουν σε τρίτους τον ιό, πολύ περισσότερο όταν εκείνος που μπορεί να εκτεθεί στον ιό επιλέγει τα μέτρα που θα λάβει ώστε να μην μεταδοθεί ο ιός, τότε δεν υπάρχει λόγος για καραντίνες, απομονώσεις ούτε για στίγμα ή κοινωνικό αποκλεισμό. Ο λόγος για τον HIV/AIDS που με υπεύθυνη κοινωνική συμπεριφορά από τους σεξουαλικούς συντρόφους μπορεί εκάστοτε η μετάδοσή του να αποφευχθεί. Έτσι κατορθώσαμε στον HIV/AIDS να θωρακίσουμε τα δικαιώματα (όσο πάντοτε αυτό είναι εφικτό) εκείνων που ζουν με τον ιό, αλλά και τη δημόσια υγεία (βλ. Χ. Πολίτη, HIV/AIDS, Νομικά Προβλήματα και Πρώιμες Νομοθετικές Αντιδράσεις των Κρατών. Το δίλημμα της προστασίας της Δημόσιας Υγείας, των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Ατομικών Ελευθεριών μιας μη αερογενώς μεταδιδόμενης νόσου, Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου, ΙΖ, 2003, σ. 7 επ., του ιδίου, HIV/AIDS, Ανθρώπινα Δικαιώματα και Ατομικές Ελευθερίες, σε Τ. Βιδάλη (επ.) HIV/AIDS, Ανθρώπινα Δικαιώματα και Ατομικές Ελευθερίες, 2004, σ. 19 επ., του ιδίου AIDS. Fundamental Principles for the protection of human rights and civil liberties, Hellenic Center for the Control of Infectious Diseases, 1996).

Όμως ο κορωνοϊός (ή όπως αλλιώς είναι η «ορθή» γραφή του) όμως, ανήκει σε εκείνες τις νόσους που μεταδίδονται αερογενώς ή με σταγονίδια και μάλιστα είναι ιδιαίτερα υψηλής μολυσματικότητας, ίσως όχι τόσο θανατηφόρος όσο ο SARS που ταλαιπώρησε την ανθρωπότητα 18 χρόνια πριν και υπήρξε δυνατότητα της ανθρωπότητας να τον εξαφανίσει.

Βιώνουμε την τραγωδία μιας πανδημίας, ενός μη κηρυγμένου πολέμου κατά αόρατου εχθρού που κρύβεται σε κάθε βήμα, που ενδέχεται να μας μετατρέπει σε δυνητικούς ξενιστές, σε δυνητικούς δράστες ανθρωποκτονιών, αν δεν τηρήσουμε περιοριστικά μέτρα.

V. Διαφορά Ποινικού Δικαίου από to Δίκαιο Δημόσιας Υγείας.

 

Στο Ποινικό Δίκαιο έχουμε να κάνουμε με μικροκλίμακες. Σε μια ανθωποκτονία «όφειλε», «μπορούσε κατά τις περιστάσεις», ενδεχόμενος δόλος και ενδείκτες, ενσυνείδητη αμέλεια κλπ.

Εδώ έχουμε να κάνουμε με ασύμμετρη απειλή μακροκλίμακας που μπορεί να αφανίσει μέρος της ανθρωπότητας, όπως η πανούκλα, η χολέρα, η νόσος του Χάνσεν, SARS, MERS (και οι δύο ιοί της οικογένειας των κορωνοϊών, ο Ebola ή ο Zika.

Οι περιορισμοί της παρ. 4 του άρθρου 5 του Συντάγματος, ουσιαστικά πραγματώνουν την προστασία των εννόμων αγαθών του Συντ 5 παρ. 5. Σώζονται ανθρώπινες ζωές (των οποίων ο αριθμός δεν μπορεί να προβλεφθεί, επειδή το Δίκαιο Δημόσιας Υγείας έχει να κάνει με μακρομεγέθη).

Με άλλα λόγια το Δίκαιο Δημόσιας Υγείας έχει να κάνει με μακροκλίμακες, με ασύμμετρες απειλές βιολογικού πολέμου, βιοτρομοκρατίας, κρίσεων τύπου Τσέρνομπιλ ή Φουκουσίμα, χημικών απειλών και περιβαλλοντολογικών κινδύνων τεραστίων διαστάσεων.

VI. Οι αντιδράσεις του κράτους δικαίου.

 

Ο εχθρός είναι αόρατος, ύπουλος, δεν γνωρίζουμε την έκταση, την επιθετικότητά του, τους τρόπους πιθανής μετάλλαξης, δεδομένου του ότι οι κορωνοϊοί έχουν την ιδιότητα να μεταλλάσσονται.

Γνωρίζουμε τη μεταδοτικότητά του που είναι αερογενής ή με σταγονίδια, που σημαίνει ότι μεταδίδεται πολύ εύκολα, όπως η γρίπη. Ότι μένει για ώρα σε επιφάνειες.

Μεταπολεμικά δεν ήταν δυνατόν να φανταστούμε ότι θα χρειαζόταν στις Μονάδες Εντατικής Θεραπείας να εφαρμόζεται η triage, που αποτελεί το έσχατο μέσο στάθμισης εννόμων αγαθών και εκείνη τη στιγμή μετατρέπει τον ιατρό ή το Συμβούλιο Ιατρών σε μικρούς θεούς. Πρόκειται πραγματικά για πολεμική ιατρική, όπου η ανθρώπινη ζωή παύει να είναι το υπέρτατο έννομο αγαθό, επειδή συγκρούονται σοβαρά πολλά έννομα αγαθά μαζί. Και όπως στις περιπτώσεις πολέμου το κριτήριο είναι να δίδεται βάρος όχι στα περιστατικά που έχουν ελάχιστες πιθανότητες επιβίωσης, αλλά σε εκείνα στα οποία η ιατρική παρέμβαση θα μπορούσε να προσφέρει τα βέλτιστα δυνατά αποτελέσματα.

Στις περιπτώσεις όπου «στριμώχνεται» κανείς στον τοίχο προσπαθώντας να διαφυλάξει ανθρώπινες ζωές καταρχήν γίνεται αγωνιώδης προσπάθεια για τη λήψη πληροφοριών για τη συμπεριφορά του ιού με βάση και παλαιότερα πρότυπα συμπεριφοράς της οικογένειας των κορωνοϊών. Από την άλλη πλευρά υπάρχει μέριμνα για τη δοκιμή συνδυασμού (κοκτέιλ) φαρμάκων που θα ήταν δυνατόν να αναχαιτίσουν τον πολλαπλασιασμό του ιού ή θα εξουδετέρωναν ή θα μείωναν την προσβολή στον ανθρώπινο οργανισμό. Και βεβαίως, last but not least, ο συνδυασμός φαρμάκων τα οποία θα ενίσχυαν το ανοσοποιητικό του ανθρώπινου οργανισμού. «Πρεσάρισμα» του ιού σε όλα τα επίπεδα.

Όσον αφορά σε άλλα μέτρα, από πλευράς της Πολιτείας υπάρχουν ελάχιστες επιλογές.

Μία επιλογή είναι να αφεθεί η πολυαναφερόμενη τελυταία ανοσία αγέλης, η οποία όμως μπορεί να έχει καταστροφικά αποτελέσματα σε περιπτώσεις λ.χ. πανούκλας ή χολέρας ή Ebola ή SARS, όταν δηλαδή η μη παρέμβαση οδηγεί με βάση την αρχή της δυνατότητας πρόβλεψης του αποτελέσματος (Vorhesehbarkeit) σε θανατηφόρα αποτελέσματα σε βαθμό που προσεγγίζει το 100%. Αν αφήσει το κράτος να νοσήσουν- καταλήξουν όλοι, το πρόβλημα έχει «επιλυθεί». Όταν και το τελευταίο δέντρο του δάσους έχει καεί, η φωτιά σβήνει.

Η εμπειρία από τις ΗΠΑ, αλλά και το Ηνωμένο Βασίλειο έδειξαν ότι τα χαλαρά μέτρα είναι όλως απρόσφορα για αυτή την πανδημία. Το ίδιο συνέβη και στην Ιταλία, όπου με αρκετή καθυστέρηση έκλεισαν μπαρ, καφετέριες, σχολεία, μόνο όταν ο ΠΟΥ χαρακτήρισε τη διασπορά του ιού ως πανδημία.

Άλλο έσχατο μέτρο είναι ο του κατ’ οίκον περιορισμού, της αποφυγής συγχρωτισμού που προσβάλλει ευθέως συνταγματικά δικαιώματα που θεωρούσαμε απαραβίαστα (unantastbar), τουλάχιστον μετά τη μεταπολίτευση.

Δεν είναι τυχαίο που όλα σχεδόν τα κράτη του ανεπτυγμένου δυτικού κόσμου, αναγκάζονται να λάβουν δραστικά περιοριστικά μέτρα κατ’ οίκον περιορισμού του πληθυσμού.

Δοκιμάζονται ακόμη και εκπληκτικά δομημένα συστήματα υγείας, όπως της Γερμανίας ή της Ελβετίας. Κανένα τραπεζικό σύστημα στον κόσμο δεν αντέχει όταν όλοι αποσύρουν τα χρήματά τους. Κανένα σύστημα υγείας στον κόσμο δεν αντέχει την υπερφόρτωση μιας πανδημίας με χαρακτηριστικά παγκόσμιου πολέμου αόρατου εχθρού, που τείνει δυστυχώς να είναι ιστορική, σαν τις επιδημίες πανούκλας, χολέρας, φυματίωσης, νόσου του Χάνσεν που καθήμαξαν διαχρονικά την ανθρωπότητα.

Τα περιοριστικά μέτρα, μετά σοβαρή στάθμιση θεμελιωδών εννόμων αγαθών, είναι αναγκαία. Πρόκειται για μια κατάσταση ανάγκης σε μαρκοκλίμακα για όσο χρονικό διάστημα χρειάζεται να αναχαιτιστεί η διασπορά του ιού και πάντοτε με βάση τη συνταγματική αρχή της αναλογικότητας.

VII. Ως επίμετρο.

 

Πρέπει να αντιμετωπίσουμε την κρίση με νηφαλιότητα και υπακούοντας στις οδηγίες και τους αναγκαίους περιορισμούς του κράτους που υπαγορεύονται από οδηγίες του ΠΟΥ, του ECDC και με βάση τις διεθνείς Οδηγίες με γνώμονα τη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας και των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Ατομικών Ελευθεριών που αναγκαστικά, ιδίως το δικαίωμα στην ελευθερία κίνησης.

Οι αναγκαίοι περιορισμοί παρέχουν εχέγγυα ότι θα βγούμε κατά το δυνατόν αλώβητοι από αυτή την παγκόσμια κρίση.

Αναδημοσίευση από: https://www.lawspot.gr/nomika-blogs/haris_politis/koronoios-dimosia-ygeia-kai-anthropina-dikaiomata