Η ανάγκη ρύθμισης των πρακτικών ελέγχου Ηθικής και Ακεραιότητας της επιστημονικής έρευνας στην Ελλάδα

Η ανάγκη ρύθμισης των πρακτικών ελέγχου Ηθικής 
και Ακεραιότητας της επιστημονικής έρευνας στην Ελλάδα

Συγγραφείς: Παναγιώτης Κάβουρας, Κωνσταντίνος Α. Χαριτίδης

Πρόλογος

Σε προηγούμενο άρθρο μας (“Πρίσμα”, τεύχος 10, 28 Ιανουαρίου 2017) είχαμε περιγράψει το βασικό περιεχόμενο και τις θεμελιώδεις αρχές της Ηθικής και Ακεραιότητας στην επιστημονική έρευνα. Είχαμε δώσει μια γενική εικόνα της σημερινής κατάστασης σε διεθνές επίπεδο, εστιάζοντας στην ανησυχητική αύξηση περιπτώσεων εφαρμογής μη αποδεκτών επιστημονικών πρακτικών που βλέπουν το φως της δημοσιότητας τα τελευταία χρόνια. Τέλος, είχαμε περιγράψει το κανονιστικό πλαίσιο εποπτείας της επιστημονικής έρευνας, όπως εφαρμόζεται στην Ευρώπη, το οποίο ακολουθεί τη λεγόμενη αρχή της αυτορρύθμισης. Με βάση την αρχή αυτή, οι φορείς της έρευνας, όπως Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα (ΑΕΙ) και Ερευνητικά Κέντρα, οφείλουν να έχουν μια επιτροπή Ηθικής και Ακεραιότητας (ΗΑ), η οποία α) διερευνά καταγγελίες για εφαρμογή ανορθόδοξων ερευνητικών πρακτικών και β) υποδεικνύει τις ενέργειες εκείνες ώστε να αναιρεθούν οι αρνητικές συνέπειές τους. Είναι γενικά αποδεκτό ότι για τη σωστή λειτουργία της αρχής της αυτορρύθμισης πρέπει να υπάρχει μια ανάλογη επιτροπή ΗΑ σε εθνικό επίπεδο, που θα εποπτεύει και θα συντονίζει τις αντίστοιχες ιδρυματικές, με το πρόσθετο καθήκον να αναλαμβάνει τη διερεύνηση των πιο σοβαρών καταγγελιών.

Στο άρθρο αυτό θα παρουσιάσουμε τον τρόπο με τον οποίο εποπτεύεται στην Ελλάδα η ευθυγράμμιση ΑΕΙ και Ερευνητικών Κέντρων με τις διεθνώς αναγνωρισμένες αρχές της Ηθικής και Ακεραιότητας στην επιστημονική έρευνα. Ακόμα, θα αναφερθούμε σε τι ποσοστό το υπάρχον εθνικό σύστημα ακολουθεί την αρχή της αυτορρύθμισης. Τέλος, θα εστιάσουμε στις πρωτοβουλίες που λαμβάνονται από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ) για τον συντονισμό των ιδρυματικών επιτροπών ΗΑ στην Ελλάδα, τη συνεργασία με αντίστοιχες εθνικές ΗΑ στην περιοχή της Μεσογείου και της ανατολικής Ευρώπης, καθώς και τη συνεργασία με αναγνωρισμένα ευρωπαϊκά δίκτυα για την Ηθική και Ακεραιότητα στην επιστημονική έρευνα.

Μια ματιά στην Ευρώπη 

Η εφαρμογή της αρχής της αυτορρύθμισης παρουσιάζει έντονη ετερογένεια στον τρόπο με τον οποίο εφαρμόζεται στην Ευρώπη. Χώρες που εφαρμόζουν την αρχή της αυτορρύθμισης κατά γράμμα είναι η Δανία, η Νορβηγία και η Πολωνία. Αυτό σημαίνει ότι οι εθνικές επιτροπές ΗΑ έχουν νομική υπόσταση που τους επιτρέπει να επιβάλλουν κυρώσεις. Άλλες ευρωπαϊκές χώρες έχουν εθνική επιτροπή ΗΑ με συμβουλευτικό χαρακτήρα, δηλαδή χωρίς δυνατότητα επιβολής κυρώσεων, όπως η Βρετανία και η Γερμανία. Παράλληλα, στην Ιταλία υπάρχουν δεκάδες περιφερειακές επιτροπές ΗΑ, οι οποίες προφανώς αντιμετωπίζουν δυσκολίες στον συντονισμό. 

Ποια είναι η κατάσταση στην Ελλάδα σήμερα;

Οι φορείς της έρευνας στην Ελλάδα έχουν επιτροπές που ελέγχουν εάν η διεξαγωγή της έρευνας γίνεται με βάση τα διεθνώς αναγνωρισμένα πρότυπα Ηθικής και Ακεραιότητας. Τα περισσότερα ΑΕΙ και δημόσια Ερευνητικά Κέντρα έχουν πληροφορίες για τέτοιες επιτροπές (θα αναφέρονται για ευκολία στο παρόν άρθρο ως επιτροπές ΗΑ, ανεξαρτήτως του επίσημου ονόματος που έχουν και διαφέρει αναλόγως του Ιδρύματος) στην επίσημη ιστοσελίδα τους. Η ποιότητα και ποσότητα της πληροφορίας που περιέχεται διαφέρει κατά περίπτωση. Οι πιο πλήρεις ιστoσελίδες περιέχουν σύντομη περιγραφή των καθηκόντων μιας τέτοιας επιτροπής, τη σύνθεσή της, τον κώδικα δεοντολογίας του Ιδρύματος και όλα τα επίσημα έγγραφα που περιγράφουν τη λειτουργία της και τις αποφάσεις που λαμβάνονται σε κάθε συνεδρίασή της. Σε πολλές περιπτώσεις όμως η πληροφορία περιορίζεται σε

σύντομη περιγραφή των καθηκόντων της και στη σύνθεσή της.

Στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, η δραστηριότητα των επιτροπών αυτών δεν γίνεται γνωστή εκτός των ορίων του εκάστοτε Ιδρύματος. Οι βασικές αιτίες για αυτό είναι οι εξής:

Ο δισταγμός των Ιδρυμάτων να δημοσιοποιήσουν περιπτώσεις παρεκβάσεων από την ορθή ερευνητική πρακτική, φοβούμενα ενδεχομένως τη δυσφήμιση.

Η απουσία μιας επιτροπής ΗΑ σε εθνικό επίπεδο που θα έχει κατ’ αρχάς ρόλο συντονισμού και κέντρου ανταλλαγής πληροφοριών.

Ένα ζήτημα που έχει αναδειχτεί πρόσφατα είναι το εξής. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει πια ως προαπαιτούμενο για τη χρηματοδότηση του ερευνητικού προγράμματος τον έλεγχο επί ζητημάτων Ηθικής και Ακεραιότητας. Ο έλεγχος αυτός πρέπει να γίνει από τις επιτροπές ΗΑ των Ιδρυμάτων που συμμετέχουν στην ερευνητική κοινοπραξία. Η σοβαρότητα του ζητήματος προκύπτει από το γεγονός ότι τα ελληνικά ΑΕΙ δεν έχουν μια σαφή διαδικασία ελέγχου. Συνεπώς, μια ερευνητική πρόταση που έχει πετύχει να λάβει χρηματοδότηση κινδυνεύει να τη χάσει.

Η περίπτωση του ΕΜΠ

Το ΕΜΠ έχει θεσμοθετημένη επιτροπή ΗΑ, της οποίας πρόεδρος είναι ο πρύτανης και μέλη της οι κοσμήτορες των εννέα σχολών του Ιδρύματος. Οι εργασίες της επιτροπής ΗΑ πλαισιώνονται από τη Συμβουλευτική Επιτροπή Ηθικής (ΣΕΗ) του Ιδρύματος, μέλη της οποίας είναι ένας εκπρόσωπος από κάθε σχολή. Επίσης, το ΕΜΠ έχει επίσημο εκπρόσωπο, ο οποίος έχει ως καθήκον να παραβρίσκεται στα διεθνή συνέδρια και φόρα σχετικά με την Ηθική και Ακεραιότητα στην έρευνα, να παρακολουθεί τις εξελίξεις στον χώρο και να μεταφέρει τεχνογνωσία στο Ίδρυμα.

Στο ΕΜΠ δραστηριοποιείται το δίκτυο Ηθική Διάσταση στην Έρευνα και την Τεχνολογία για τον Άνθρωπο – EARTHnet (earthnet.ntua.gr). Το EARTHnet έχει αναλάβει την πρωτοβουλία ώστε το σύστημα της αυτορρύθμισης να εφαρμοστεί στη χώρα μας με βάση τα υψηλότερα ευρωπαϊκά πρότυπα. Παρακάτω περιγράφουμε πιο αναλυτικά τις δράσεις του EARTHnet. 

Το δίκτυο EARTHnet

Το δίκτυο EARTHnet δημιουργήθηκε το 2008 ως μια πρωτοβουλία του καθηγητή της Σχολής Χημικών Μηχανικών Κωνσταντίνου Χαριτίδη. Τα μέλη του EARTHnet, όπως φαίνεται στην Εικόνα 2, είναι 14 (πανεπιστημιακά Ιδρύματα, δημόσια και ιδιωτικά Ερευνητικά Κέντρα και η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής). Προσπάθεια επέκτασης του EARTHnet τόσο στην Ελλάδα όσο και σε χώρες της Μεσογείου και της ανατολικής Ευρώπης είναι σε εξέλιξη.

Βασικοί στόχοι του EARTHnet είναι οι εξής:

Προώθηση συνεργασίας μεταξύ των ιδρυματικών επιτροπών ΗΑ ΑΕΙ και Ερευνητικών Κέντρων στην Ελλάδα, που, όπως αναφέρθηκε, δρουν ανεξάρτητα και χωρίς αλληλεπίδραση μεταξύ τους.

Ενημέρωση της ακαδημαϊκής κοινότητας στην Ελλάδα για τις τελευταίες εξελίξεις στον χώρο σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Θεσμοθέτηση ενός Κώδικα Δεοντολογίας με εθνική εμβέλεια, τον οποίο να υιοθετήσουν οικιοθελώς όσο το δυνατόν περισσότερα ΑΕΙ και ερευνητικά κέντρα στην Ελλάδα.

Δημιουργία μιας εθνικής ΗΑ σε εθνικό επίπεδο.

Την εισαγωγή στα προγράμματα σπουδών των ΑΕΙ μαθημάτων για την Ηθική και Ακεραιότητα στην έρευνα.

Οι δύο πρώτοι στόχοι αφορούν τη δημιουργία ενός ενημερωμένου ανθρώπινου δικτύου. Με τον τρόπο αυτό, δηλαδή με πρωτοβουλία από τα ίδια τα ΑΕΙ και Ερευνητικά Κέντρα, θα εφαρμοστούν πιο ομαλά οι πρωτοβουλίες που απαιτούνται για τη λειτουργία του συστήματος της αυτορρύθμισης στη χώρα μας.

Η συνεργασία μεταξύ των ιδρυματικών επιτροπών προωθείται με συναντήσεις μεταξύ των μελών του EARTHnet. Η πρώτη συνάντηση διοργανώθηκε το 2012, στην οποία, εκτός των μελών του EARTHnet, συμμετείχαν εμπειρογνώμονες από την Ελλάδα και το εξωτερικό, καθώς και εκπρόσωποι της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Από τότε έχουν γίνει πολλές διμερείς συναντήσεις. Για το 2017 προγραμματίζεται να γίνει συνάντηση στην οποία θα αποφασιστεί ένας οδικός χάρτης που θα προγραμματίζει τις επόμενες κινήσεις για τη θεσμοθέτηση ενός εθνικού Κώδικα Δεοντολογίας για την επιστημονική έρευνα.

Η ενημέρωση για τις εξελίξεις στην Ηθική και Ακεραιότητα στην έρευνα γίνεται, σε συνεχή βάση, μέσω της ιστοσελίδας του EARTHnet (earthnet.ntua.gr), που είναι στην ελληνική και την αγγλική γλώσσα. Η ιστοσελίδα περιέχει πληροφορίες για όλα τα μέλη του, άρθρα ανοιχτής πρόσβασης, Κώδικες Δεοντολογίας (εθνικούς και πανευρωπαϊκούς), συνδέσεις με ανάλογα εθνικά δίκτυα στην Ευρώπη, καθώς και ενημέρωση για τα πιο σημαντικά συνέδρια και συναντήσεις στον ευρωπαϊκό χώρο που αφορούν την Ηθική και Ακεραιότητα στην έρευνα.

Επίσης, το δίκτυο EARTHnet είναι μέλος δύο ευρωπαϊκών δικτύων: του Ευρωπαϊκού Δικτύου των Επιτροπών Ηθικής στην Έρευνα – EUREC (European Network of Research Ethics Committees - eurecnet.org) και του Ευρωπαϊκού Δικτύου των Γραφείων Ακεραιότητας στην Έρευνα – ENRIO (European Network of Research Integrity Offices - enrio.eu).

Πολύτιμη τεχνογνωσία αποκτιέται επίσης και από τη συμμετοχή της ομάδας του ΕΜΠ, που συντονίζει το δίκτυο EARTHnet, στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα ENERI (European Network of Ethics and Research Integrity Committees - eneri.eu), που χρηματοδοτείται μέσω του HORIZON2020 με συντονιστή το Πανεπιστήμιο της Βόννης. Στην Εικόνα 2 φαίνεται η αλληλεπίδραση του EARTHnet με τα ευρωπαϊκά δίκτυα και το ερευνητικό πρόγραμμα ENERI.

Επίλογος

Στην Ελλάδα δεν υπάρχει ένας κεντρικός φορέας, δηλαδή μια εθνική επιτροπή Ηθικής και Ακεραιότητας ούτε ένας θεσμοθετημένος Κώδικας Δεοντολογίας για την Επιστημονική Έρευνα. Δηλαδή, η χώρα μας βρίσκεται πίσω από σχεδόν όλες τις χώρες της Ευρώπης στην εφαρμογή της αρχής της αυτορρύθμισης. Η σημερινή κατάσταση προκαλεί δυσκολίες στην αντιμετώπιση ανορθόδοξων ερευνητικών πρακτικών. Η θεσμοθέτηση μιας εθνικής επιτροπής ΗΑ στη χώρα μας θα προωθήσει την υγιή ερευνητική/επιστημονική δεοντολογία, που αποτελεί τον πιο αποτελεσματικό τρόπο αποφυγής παρεκβάσεων από την ορθή ερευνητική πρακτική.