Ανθρώπινα πειράματα: η σκοτεινή πλευρά της “ιατρικής εξέλιξης” και Διεθνές Δίκαιο

Σαββίνα Καλαϊτζίδου

 

Στη σύγχρονη εποχή, η ιατρική επιστήμη και έρευνα έχει επιτύχει τρομερές ανακαλύψεις, και έχει σημειώσει τρομακτική πρόοδο στη θεραπεία, πρόληψη και αντιμετώπιση ποικίλων ασθενειών και ιατρικών προβλημάτων. Έτσι, δεδομένης της ασφάλειας και της απάντησης που προσφέρει σήμερα η επιστήμη σε κάθε σχεδόν ερώτημα, σπάνια αναρωτιέται κανείς το παρασκήνιο που κρύβεται πίσω από όλα αυτά τα σπουδαία βήματα, και το “κόστος” αυτής της εντυπωσιακής εξέλιξης. Οι περισσότεροι ίσως αγνοούν ότι δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις όπου η ιατρική επιστήμη δοκιμάστηκε και εξελίχθηκε πάνω στο ίδιο είδος το οποίο ήταν ταγμένη να υπηρετεί και να βοηθά – δηλαδή το ανθρώπινο είδος.

Ένα πρόσφατο παράδειγμα

 

Δεν έχει περάσει καιρός από όταν ξέσπασε το σκάνδαλο με τη χρηματοδότηση από τρεις κολοσσούς της γερμανικής αυτοκινητοβιομηχανίας πειραμάτων που πραγματοποίησε ινστιτούτο έρευνας σε ανθρώπους για την επίδραση των εκπεμπόμενων καυσαερίων στην υγεία τους. Πιο συγκεκριμένα, οι VW, Daimler, BMW, αλλά και η εταιρία Bosch, ανέθεσαν στο ινστιτούτο τη διεξαγωγή μιας δοκιμής αναφορικά με την εισπνοή από 25 υγιή άτομα, για μικρό χρονικό διάστημα, διοξειδίου του αζώτου, το οποίο και εμπεριέχεται στα εκπεμπόμενα από τα αυτοκίνητα καυσαέρια. Κατόπιν της εισπνοής του αερίου πραγματοποιήθηκαν ιατρικές μετρήσεις για να διαπιστωθεί η επίδραση της ουσίας στην ανθρώπινη υγεία.

Ιατρικά πειράματα του 20ου αιώνα σε ανθρώπους

 

Το παραπάνω συμβάν, ωστόσο, συνιστά μόνο ένα πολύ μικρό δείγμα των ιατρικών πειραμάτων και πράξεων που έχουν διεξαχθεί σε ανθρώπους – με ορισμένες από αυτές να ξεπερνούν τους φραγμούς που θέτουν η λογική, η σκληρότητα, η ιατρική δεοντολογία και η ηθική.

Ξεκινώντας από ένα -κατά κοινή ομολογία- ιδιαίτερα μελανό σημείο της ανθρώπινης ιστορίας σε όλους τους τομείς, αυτό του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα “πειράματα” που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκειά του έχουν χαρακτηριστεί ιδιαίτερα βάναυσα, μέχρι και φρικιαστικά.

 

Πιο αναλυτικά, στο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης του Auschwitz, στο κτίριο Block 10, αποκαλύφθηκε ότι πραγματοποιούνταν πειράματα στείρωσης αποκλειστικά σε Εβραίες νεαρές παντρεμένες γυναίκες, με την έγχυση μιας ιδιαίτερα καυστικής ουσίας στα γεννητικά τους όργανα, η οποία προκαλούσε φρικτούς πόνους, και άφησε όσες επέζησαν από αυτή τη μέθοδο ανίκανες για τεκνοποιία. Άλλες γυναίκες υποβάλλονταν σε πολύ υψηλά επίπεδα ακτινοβολίας -σε σημείο εγκαυμάτων- για να διαπιστωθεί αν θα νοσούσαν από καρκίνο στη μήτρα και, μετέπειτα, υποβάλλονταν σε βιοψίες. Επιπλέον, επιστολές κάνουν γνωστό ότι από το ίδιο στρατόπεδο η γερμανική εταιρία παραγωγής φαρμάκων και χημικών ουσιών Bayer “προμηθευόταν”, κατόπιν συμφωνίας με τον διοικητή του στρατοπέδου και έναντι πληρωμής, “παρτίδες υποκειμένων” -όπως οι ίδιοι τις ονόμαζαν συνθηματικά- που δεν ήταν άλλα από γυναίκες κρατούμενες. Τα θύματα αυτά προορίζονταν για τη δοκιμή από την εταιρία ενός υπνωτικού φαρμάκου, κατά τη διάρκεια της οποίας πέθαιναν ορισμένες “παρτίδες” και, στη συνέχεια, ζητούνταν νέες.

 

Παιδιά που χρησιμοποίησε ο Josef Mengele στα πειράματά του. Πηγή: https://allthatsinteresting.com/josef-mengele-nazi-experiments

Εξίσου ανατριχιαστικά είναι τα γενετικά πειράματα που διενεργούνταν σε δίδυμα παιδιά από τον γνωστό γιατρό Josef Mengele, ώστε να εξακριβωθούν τα ιδιαίτερα γενετικά γνωρίσματά τους, καθώς εκείνος πίστευε πως ενδεχομένως θα μπορούσαν να συμβάλλουν στη δημιουργία της Αρίας φυλής. Ακόμα,

πολλοί κρατούμενοι μολύνονταν από διάφορους ιούς, όπως χολέρα, ηπατίτιδα, ελονοσία, φυματίωση, ευλογιά, κτλ., προκειμένου να ελεγχθεί η αποτελεσματικότητα και δράση νέων εμβολίων και φαρμάκων. Στο σημείο αυτό να σημειωθεί ότι τα τρομερά πειράματα των ναζιστών πραγματοποιούνταν, εκτός από τους Εβραίους αιχμαλώτους, και σε αθίγγανους, Ρώσους, ισπανόφωνους και ομοφυλόφιλους.

Στην αντίπερα όχθη της υφηλίου κατά την ίδια χρονική περίοδο, στην Ιαπωνία, στην επονομαζόμενη “Μονάδα 731”, υπό την καθοδήγηση του ιατρού και στρατιωτικού Shirō Ishii πραγματοποιήθηκαν ορισμένα από τα πιο αποτρόπαια ιατρικά πειράματα σε ανθρώπους -οι οποίοι από τους εργαζομένους εκεί αποκαλούνταν “κούτσουρα”– που προέρχονταν από την κινεζική περιοχή της Μαντζουρίας, η οποία βρισκόταν υπό ιαπωνική κατοχή. Η μόλυνση των θυμάτων με ιούς για τον έλεγχο του ρυθμού εξάπλωσής τους, η διενέργεια χειρουργικών επεμβάσεων σε ζωντανούς ανθρώπους χωρίς αναισθησία, οι ακρωτηριασμοί, καθώς και η υποβολή σε ακραίες συνθήκες ψύχους ή αφυδάτωσης, αποτελούν μερικές από τις ακραίες μεθόδους που έβρισκαν εφαρμογή στο μέρος αυτό.

 

Ταυτόχρονα, ούτε στο έδαφος της Βόρειας Αμερικής έγιναν λιγότερες ιατρικές δοκιμές και έρευνες σε ανθρώπους, με την αμερικανική Κυβέρνηση να χρησιμοποιεί κατά τη δεκαετία του 1940 περίπου 1500 άτομα από τη Γουατεμάλα, προερχόμενα από ευαίσθητες ομάδες, όπως κρατουμένους, ανθρώπους με νοητική στέρηση, εκδιδόμενες γυναίκες και στρατιώτες, για τη διεξαγωγή ποικίλων πειραμάτων – μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβανόταν και η μόλυνση υγιών ατόμων με σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα, για να εξακριβωθεί η δράση της πενικιλίνης. Επιπρόσθετα, για 20 περίπου χρόνια, κατά την περίοδο 1955-1970, σε ένα νοσοκομείο της Νέας Υόρκης όσα παιδιά με νοητική στέρηση νοσηλεύονταν εκεί είχαν γίνει υποκείμενα πειραμάτων των ιατρών, που τα μόλυναν με τον ιό της ηπατίτιδας, και ερευνούσαν τον τρόπο μετάδοσης, εξέλιξης και θεραπείας αυτής. Κάτι αντίστοιχο έγινε και σε ένα σωφρονιστικό ίδρυμα στο Illinois κατά τη δεκαετία του 1950. Άλλα ανθρώπινα πειράματα που αποκαλύπτονται στο αμερικανικό έδαφος είναι αυτά των συνεπειών της έκθεσης είτε καρκινοπαθών ασθενών είτε φυλακισμένων σε μεγάλες δόσεις ραδιενέργειας. Ο ενδεικτικός κατάλογος των σκληρών αυτών δοκιμών κλείνει με την αναφορά στην επονομαζόμενη ως “μελέτη του τέρατος”, μια δοκιμή που εφαρμόστηκε σε ορφανά παιδιά μικρότερα των 12 ετών κατά τη δεκαετία του 1930, τα οποία υπόκειντο σε έντονα αισθήματα τρόμου, ψυχολογικής πίεσης και αναστάτωσης για να ελεγχθεί αν θα τραύλιζαν μετά από τέτοια γεγονότα.

 

Τέλος, στη Σοβιετική Ένωση συναντάται το λεγόμενο “Εργαστήριο Δηλητηρίου”, όπου γινόταν έρευνα για την παραγωγή διαφόρων δηλητηρίων, ουσιών και αερίων που θα χρησίμευαν ως μη ανιχνεύσιμα μέσα εξόντωσης, και τα οποία προκάλεσαν πολλούς και βασανιστικούς θανάτους.

 

Ανθρώπινο πείραμα με τη χορήγηση φαρμάκου. Πηγή: https://www.warpedspeed.com/the-cruelest-human-experiments-in-us-history/

Η αντίδραση του Διεθνούς Δικαίου στις πρακτικές αυτές

 

Ο όρκος του Ιπποκράτη, γραμμένος ήδη από τον 4ο αιώνα π.Χ., σε ένα τμήμα του αναφέρεται στη χρήση της θεραπείας ως βοήθεια στον ασθενή κατά την κρίση του ιατρού, αλλά ποτέ για να τον βλάψει, στην αποχή από οποιαδήποτε εσκεμμένη βλάβη ή φθορά του σώματος ή της υγείας του ασθενή, και στη μετάδοση των κανόνων της ηθικής.

Δυστυχώς, όμως, μέχρι το 1947 και τη Δίκη της Νυρεμβέργης δεν είχε θεσπιστεί από το Διεθνές Δίκαιο ένα κείμενο αναφορικά με την προστασία των ανθρώπων από ιατρικά πειράματα και τους κανόνες της βιοηθικής για τέτοιες πράξεις.

Ο Κώδικας της Νυρεμβέργης

 

Η Δίκη της Νυρεμβέργης. Πηγή: https://www.alleedescuriosites.com/nuremberg-face-histoire-francois-delpla/

Πιο αναλυτικά, από τη Δίκη της Νυρεμβέργης κατά των Γερμανών εγκληματιών πολέμου προήλθε μεταξύ άλλων και η Δίκη των Ιατρών, όπου δικάστηκαν Γερμανοί ιατροί που είχαν διενεργήσει φριχτά πειράματα και βασανιστήρια κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και από τη διαδικασία της οποίας επακολούθησε ο Κώδικας της Νυρεμβέργης και οι 10 βασικές του Αρχές. Στις Αρχές αυτές οριοθετούνται τα πειράματα σε ανθρώπους, με πρωταρχική Αρχή αυτή της ελεύθερης συναίνεσης του ατόμου στο πείραμα, αλλά και τη σύνδεση του πειράματος με ένα χρήσιμο συμπέρασμα για το κοινωνικό σύνολο, το οποίο δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί με άλλα μέσα. Ακόμα, το πείραμα οφείλει να στηρίζεται σε προηγούμενα αποτελέσματα πειραμάτων σε ζώα και στην προϋπάρχουσα γνώση, ώστε το πείραμα σε ανθρώπους να είναι αιτιολογημένο, ενώ θα πρέπει να αποφεύγεται οποιοσδήποτε τραυματισμός ή πόνος, ψυχικός ή σωματικός, χωρίς σκοπό. Παράλληλα, απαγορεύεται οποιοδήποτε πείραμα μπορεί να προκαλέσει αναπηρία ή τον θάνατο του υποκείμενου σε αυτό ατόμου, και επιτάσσεται το μέτρο του κινδύνου που εγκυμονεί το πείραμα να μην ξεφεύγει του επιδιωκόμενου για την ανθρωπότητα οφέλους. Επίσης, οι επιχειρούντες το πείραμα οφείλουν να είναι όλοι επαρκώς καταρτισμένοι επιστημονικά, και να λαμβάνουν τα κατάλληλα μέτρα για την προστασία του ατόμου, το οποίο έχει την ευχέρεια, σε οποιοδήποτε στάδιο του πειράματος κρίνει, να ζητήσει τον τερματισμό του, ενώ αντίστοιχη υποχρέωση βαραίνει τον επικεφαλής επιστήμονα, αν κρίνει ότι το πείραμα θα μπορούσε να επιφέρει τραυματισμό, αναπηρία ή τον θάνατο του υποκείμενου σε αυτό ατόμου.

Τον Κώδικα της Νυρεμβέργης, το 1947, ακολουθεί η Διακήρυξη της Γενεύης, το 1948, που αποτελεί ουσιαστικά την επαναδιατύπωση του Όρκου του Ιπποκράτη μετά τη θέσπιση του Κώδικα της Νυρεμβέργης. Έτσι λοιπόν, η Παγκόσμια Ιατρική Ένωση στη 2η Γενική της Συνέλευση -οπότε και ψηφίζει τη Διακήρυξη της Γενεύης- εισάγει νέες έννοιες στον Όρκο του Ιατρού, όπως αυτές του καλού της ανθρωπότητας, της υπεράσπισης της ζωής ακόμα και υπό συνθήκες απειλής, κτλ.

Η Διακήρυξη του Helsinki

Το μεγάλο βήμα, όμως, στην κατοχύρωση των βασικών Αρχών ηθικής σχετικά με την έρευνα σε ανθρώπινα υποκείμενα έγινε 16 χρόνια μετά τον Κώδικα της Νυρεμβέργης, το 1964, όταν η Παγκόσμια Ιατρική Ένωση στη 18η Γενική Συνέλευσή της κωδικοποιεί τις Αρχές που αφορούν στην ιατρική έρευνα, και θέτει τα όρια στους εμπλεκόμενους σε αυτή.

Παιδιά με νοητική στέρηση που έχουν μολυνθεί με τον ιό της ηπατίτιδας.
Πηγή: https://biancajchadda.wordpress.com/tag/the-similarities-between-willowbrook-state-school-and-briarcliffe-in-american-horror-story/

Η Διακήρυξη του Helsinki που αφορά στην ιατρική έρευνα -όπως ονομάστηκε αυτή η κωδικοποίηση- προσπάθησε να λύσει τα ζητήματα της ιατρικής δεοντολογίας. Αν και δεν συνιστά κείμενο με δεσμευτική ισχύ, εντούτοις αποτελεί ισχυρό κώδικα ηθικής και μέτρο για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για όσους εμπλέκονται σε ανθρώπινα πειράματα.

Η διαφορά που εντοπίζεται στη Διακήρυξη του Helsinki από τον Κώδικα της Νυρεμβέργης είναι ότι προστίθεται η μη θεραπευτική κλινική έρευνα, ενώ μέχρι πρότινος τα ανθρώπινα πειράματα προβλέπονταν αποκλειστικά για θεραπευτικούς σκοπούς.

 

Πιο συγκεκριμένα, ο ιατρός που συμμετέχει σε μια μη θεραπευτική κλινική έρευνα οφείλει να προστατεύει την υγεία και τη ζωή του ανθρώπου που υφίσταται την έρευνα, καθώς επίσης αποτελεί υποχρέωση του ιατρού να επεξηγεί με ακρίβεια τη φύση, τους σκοπούς και τους υπάρχοντες κινδύνους της διεξαγόμενης έρευνας. Ακόμα, η έρευνα λαμβάνει χώρα κατόπιν πλήρους ενημέρωσης και συγκατάθεσης του ατόμου, το οποίο θα πρέπει να έχει την ελευθερία επιλογής από άποψη ψυχική, σωματική και νομική. Η παραπάνω συγκατάθεση θα πρέπει να δίνεται σε γραπτή μορφή, με την ευθύνη ωστόσο για την έρευνα να παραμένει στον ιατρό ερευνητή, ενώ το υποκείμενο της έρευνας έχει εξασφαλισμένη ευχέρεια για άρση της συγκατάθεσής του οποιαδήποτε στιγμή, με την αντίστοιχη ευθύνη να βαραίνει τον ερευνητή, αν κατά την κρίση του η έρευνα θα μπορούσε να βλάψει το άτομο.

 

Ένα εξίσου σημαντικό κείμενο για την προστασία όσων ανθρώπων υπόκεινται σε πειράματα και έρευνες αποτελεί η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική του 1998 ή, αλλιώς, Σύμβαση του Oviedo, η οποία εν ολίγοις έχει παρόμοιες ρυθμίσεις με αυτές της Διακήρυξης του Helsinki, καθώς και το Πρόσθετο Πρωτόκολλο της Σύμβασης του Oviedo για τη βιοϊατρική έρευνα. Επιπρόσθετα, υπάρχει και η Οδηγία 2001/20/ΕΚ που αφορά στην ορθή πρακτική κατά την κλινική έρευνα φαρμάκων που προορίζονται για τον άνθρωπο, η οποία, πέρα από τις όμοιες ρυθμίσεις των παραπάνω κειμένων, περιέχει προβλέψεις για έρευνες σε ανήλικα άτομα ή σε ενηλίκους ανίκανους να δώσουν νομότυπη συναίνεση, ενώ επίσης εισάγει την πρόβλεψη δημιουργίας επιτροπών δεοντολογίας στα κράτη, που φέρουν την υποχρέωση γνωμοδότησης για τις κλινικές δοκιμές.

Αντί επιλόγου

Συμπερασματικά, γίνεται αντιληπτό ότι η ιατρική επιστήμη έχει αφήσει πίσω της τα πρώιμα στάδια της περιόδου κατά την οποία τέθηκαν οι βάσεις της δεοντολογίας της, δηλαδή του 4ου π.Χ. αιώνα. Όμως, παρουσιάζει και μια ζοφερή πλευρά που λίγοι θα μπορούσαν να φανταστούν, με πιο αποκαρδιωτικό να θεωρείται το γεγονός ότι αποτρόπαια πειράματα σε ανθρώπους έλαβαν χώρα σε παγκόσμια κλίμακα και, μάλιστα, ακόμα και σε περιόδους ειρήνης. Τα ανθρώπινα πειράματα είναι βέβαιο πως συνεχίζονται – κάτι που καθιστά επιτακτική την ανάδυση της βιοηθικής ως ένα από τα σπουδαιότερα νομικά ζητήματα της σύγχρονης εποχής.

Πηγές:

1. Anon (n.d.). Νομοθετήματα που αποτελούν τη βάση του ελέγχου της Επιτροπής Δεοντολογίας της Βιολογικής Έρευνας. https://www.uoc.gr/files/items/9/996/parartima_vi.pdf?rnd=1348063962
2. Bioethics.gr. (n.d.). Βιοϊατρική. http://www.bioethics.gr/index.php/dikaio/nomothesia/132-bioatriki 

Αναδημοσίευση από: https://powerpolitics.eu/%CF%83%CE%B1%CE%B2%