Γενετική και επιστημονική φαντασία στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο

Θαυμαστός καινούργιος κόσμος

Aldous Huxley

Της Αντωνίας Κατσαβού*

Στο σημαντικό και προφητικό του δοκίμιο Daedalus (1924) ο J.B.S. Haldane εξέφρασε την αισιόδοξη προοπτική της μέρας που οι βιολόγοι θα έχουν εφεύρει ένα νέο είδος από φύκια για να λύσουν το πρόβλημα των τροφίμων του κόσμου

Ο Aldous Huxley ήταν ένας ακόμα συγγραφέας που στο έργο του The Brave New World (1932) κάνει δυσοίωνες προβλέψεις για την έλευση μιας κοινωνίας που θ’ αρχίσει να μεγαλώνει τα παιδιά της σε δοκιμαστικούς σωλήνες

Γενετική. Μια λέξη που στο μυαλό των πολλών δημιουργεί εικόνες παρανοϊκών επιστημόνων, σκυμμένων πάνω από δοκιμαστικούς σωλήνες σε υπόγεια μυστικά εργαστήρια, να πειραματίζονται με την ένωση γονιδίων διαφόρων ειδών. Τι είναι όμως στην πραγματικότητα η γενετική; Είναι η μελέτη και η χειραγώγηση των γονιδίων και του γενετικού κώδικα. Κι αυτή η διεργασία μπορεί να πάρει πολλές μορφές. Από την προσαρμογή των φυτών (The Day of the Triffids, του John Wydham, 1951), με σκοπό μια πιο πετυχημένη συγκομιδή και όχι μόνο, μέχρι και το πλήρες ξαναγράψιμο του γενετικού κώδικα ή DNA ενός είδους, που θα του επιτρέψει να επιβιώσει σ’ ένα εχθρικό περιβάλλον ή και την ανάμιξη ακόμα δύο διαφορετικών ειδών (Τhe Mutations, 1974).

Οι συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας (ΕΦ) ήταν αδύνατον να μην επηρεαστούν από τον νέο αυτό τομέα της επιστήμης, ιδιαίτερα από τους κλάδους της γενετικής μηχανικής και της ευγονικής. Κάποια δε «φωτισμένα» μυαλά ανάμεσά τους προέβλεψαν από πολύ νωρίς αυτήν ειδικά την επιστήμη και φαντάστηκαν / προέβλεψαν τις εφαρμογές, αλλά και τις συνέπειές της.

Από τους πρώτους συγγραφείς ΕΦ που ασχολήθηκαν μ’ αυτό το πεδίο ήταν ο H. G. Wells στο έργο του The Island of Dr. Moreau (1896), στο οποίο περιγράφει μια κοινωνία ζώων που τροποποιήθηκαν χειρουργικά σε μια προσπάθεια να αυξηθεί η νοημοσύνη τους. Αν και η ιστορία δεν αφορά καθαρά τη γενετική, ασχολείται από πολλές απόψεις με το θέμα, καταφέρνοντας να θέσει με πολλούς τρόπους το ηθικό πρότυπο για πολλά από τα έργα επόμενων συγγραφέων. Όταν όλα θα πάνε στραβά και τα ζώα θ’ αρχίσουν να επιστρέφουν στην πρωτόγονη συμπεριφορά, ο συγγραφέας θα επισημάνει ότι έχουμε πολλά να μάθουμε ακόμα πάνω στον συγκεκριμένο τομέα.

Στο σημαντικό και προφητικό του δοκίμιο Daedalus (1924), ο J.B.S. Haldane εξέφρασε την αισιόδοξη

προοπτική της μέρας που οι βιολόγοι θα έχουν εφεύρει ένα νέο είδος από φύκια για να λύσουν το πρόβλημα των τροφίμων του κόσμου, στον οποίο «εξωγενετικά» παιδιά γεννημένα σε τεχνητές μήτρες μπορούν να τροποποιηθούν στρατηγικά με ευγονική επιλογή. Το 1924 η βιοχημεία της γενετικής ήταν άγνωστος όρος, γι’ αυτό και ο Haldane μίλησε με όρους «επιλεκτικής αναπαραγωγής». Παρ’ όλα αυτά προέβλεψε όχι απλά μερικές από τις πιθανές πρακτικές εφαρμογές της άμεσης γενετικής χειραγώγησης, αλλά και τις αντιδράσεις της λαϊκής φαντασίας. Παρατήρησε πως πάντα υπάρχει ισχυρή αντίσταση σε κάθε «βιολογική εφεύρεση», επειδή στην αρχή θεωρούνταν βλασφημία και διαστροφή.

Ο Aldous Huxley ήταν ένας ακόμα συγγραφέας που στο έργο του The Brave New World (1932) κάνει δυσοίωνες προβλέψεις για την έλευση μιας κοινωνίας που θ’ αρχίσει να μεγαλώνει τα παιδιά της σε δοκιμαστικούς σωλήνες, κάνοντας ένα βήμα προς την ευγονική. Ωστόσο, όταν οι επιστήμονες «έσπασαν» τον γενετικό κώδικα το 1953, τότε ήταν που οι συγγραφείς ΕΦ είδαν όλες τις δυνατότητες, καθώς και τη χειραγώγηση της γενετικής.

Η δυνατότητα να τροποποιηθεί ο άνθρωπος εκ θεμελίων θα μπορούσε να γίνει πράγματι μία προϋπόθεση κλειδί στην προσπάθειά του να κατοικήσει σε άλλους κόσμους. Ορισμένοι πιστεύουν πως η γενετική μηχανική της ανθρώπινης μορφής θα είναι το επόμενο στάδιο της εξέλιξης του ανθρώπου κι αυτό φαίνεται όλο και πιο πιθανό με το πρώτο σχέδιο του ανθρώπινου γονιδιώματος που συμπληρώθηκε το 2000.Ο James Blish στο έργο του The Seedling Stars (1957) βλέπει πως η γενετική προσαρμογή θα μπορούσε να αποτελέσει ένα μέσον για αποίκηση σε περιβάλλον που αλλιώς θα ήταν εχθρικό.

Πιο πρόσφατα, με τις εξελίξεις στη βιολογική έρευνα να ηγούνται στον τομέα, οι συγγραφείς άρχισαν να εξετάζουν τις δυνατότητες να προσαρμόσουν βακτήρια ή ιούς προς όφελος των ανθρώπων, ενώ η νανοτεχνολογία είναι ένα μέσον για να το καταφέρουν. Ένα καλό παράδειγμα είναι το έργο Blood Music (1985) του συγγραφέα Greg Bear και όχι μόνο. Ο John Scalzi στο έργο του Old man’s war (2005-στα ελληνικά εκδ. Anubis 2017) μας περιγράφει πώς 70χρονοι άνθρωποι θα υποστούν σε διαστημικό σταθμό εξαιρετική γενετική τροποποίηση του DNA τους και με τη βοήθεια της νανοτεχνολογίας θ’ αποκτήσουν πλεονέκτημα στη δύναμη, την ταχύτητα, την αντοχή και τις συνειδησιακές καταστάσεις, που θα τους κάνουν νεώτερους στρατιώτες, ικανούς ν’ αντιμετωπίσουν εξωγήινους εχθρούς στον γαλαξιακό πόλεμο. Ο David Levy είχε προβλέψει τις εξελίξεις στη βιολογία, την ιατρική και την ψυχολογία και, στο έργο του Οι θεοί του Foxcroft (1970) (στα ελληνικά εκδ. ΒΙΠΕΡ 1975), περιγράφει πώς τους επιζώντες μιας κατεστραμμένης Γης παρατηρούν από το διάστημα ανθρώπινα όντα, η εξέλιξη των οποίων είναι εντυπωσιακή. Ο κόσμος τους είναι της άμεσης μοριακής επαναδόμησης της ύλης, δεν έχουν ανάγκη τον ύπνο, έχουν ανοσία σε κάθε γνωστή ασθένεια, είναι ικανοί να εμφυτεύσουν πλήρη συστήματα μνήμης, ικανότητες που τους επιτρέπουν να επιβιώσουν σε οποιοδήποτε περιβάλλον.

Στο σενάριό του της ταινίας Gattaca, ο Andrew Niccol (1997) ασχολείται με την ευγονική και περιγράφει πώς ένας «κατώτερος» άντρας θα προσποιηθεί την ταυτότητα ενός «ανώτερου» για να πραγματοποιήσει το όνειρο της ζωής του, να ταξιδέψει στο διάστημα.

Οι διάφορες επιπτώσεις της σωματικής μηχανικής και της μηχανικής των ωαρίων δεν εκτιμήθηκαν πάντα από τους συγγραφείς που ασχολήθηκαν μ’ αυτά τα θέματα. Το ενδιαφέρον για τη γενετική ανανεώθηκε αναμφίβολα στη δεκαετία του 1960, αν και πολλές πρώιμες ιστορίες επικεντρώθηκαν στην πολύ μέτρια έννοια της παραγωγής κλώνων. Οι πρώτες προσπάθειες της χρήσης της γενετικής μηχανικής στη θεραπεία ασθενειών γενετικής ανεπάρκειας έχουν ήδη γίνει και η πιθανότητα της εξάλειψης τέτοιων ασθενειών έχει γίνει κοινότυπο θέμα στην ΕΦ.

Ο πρώτος συγγραφέας ΕΦ που θα καλλιεργήσει μια πιο σωστή αντίληψη της τεχνικής μηχανικής και ο πρώτος που θ’ αντιμετωπίσει αυτές τις δυνατότητες με προωθημένη αλλά πειθαρχημένη φαντασία είναι ο James Blish. Στο έργο του Titan’s Daughter (1952) εμφανίζει μια φυλή ανθρώπων γιγάντων που δημιουργούνται από διπλασιασμό του συμπληρωματικού χρωμοσώματος (κάτι συνηθισμένο στα φυτά), μια ηχώ της ιστορίας του H.G. Wells The Food of the Gods (1904). O Blish προχώρησε ακόμα περισσότερο εξετάζοντας το ενδεχόμενο της χρήσης της γενετικής μηχανικής για την προσαρμογή του ανθρώπου στην αποίκηση άλλων κόσμων στη σειρά του Pantropy (1942-1956), ενώ στο έργο του Surface Tension (1952) μιλά για μικροσκοπικούς ανθρώπους σχεδιασμένους για ζωή σε μικρές δεξαμενές νερού. Το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου προσβλέπει στην ημέρα που η Γη, πολύ αλλαγμένη πια, θα γίνει ένα εξωγήινο περιβάλλον για να κατοικηθεί ξανά από «προσαρμοσμένους ανθρώπους». Αυτή η ιδέα των ειδικά μηχανοποιημένων ατόμων για την «κατάκτηση» εξωγήινων κόσμων εξετάστηκε κι από άλλους συγγραφείς της εποχής.

Κάποιοι συγγραφείς άρχισαν να συζητούν τις πιθανότητες του κλωνισμού, της δημιουργίας δηλαδή ακριβών γενετικών αντίγραφων ενός ζωντανού οργανισμού, κι αυτό το βλέπουμε στο έργο The Fifth Head of Cerberus (1972) του Gene Wolfe.

O κινηματογράφος ενδιαφέρθηκε από νωρίς για το θέμα, αλλά οι αρχικές παραγωγές βασίστηκαν σε λογοτεχνικά έργα. Μια μικρή χρονολογική αναφορά των πιο σημαντικών ταινιών βοηθά να παρακολουθήσει κανείς την εξέλιξη: Island of the Lost Souls (1932), βασισμένη στο The Island of Dr. Moreau (1896) του H. G. Wells, το κλασικό πλέον Blade Runner (1982), βασισμένο στο έργο Do Androids Dream of Electric Sheep?, του συγγραφέα Philip K. Dick (γενετική μηχανική), η σειρά ταινιών Jurassic Park (1993-2018) βασισμένη στο έργο του συγγραφέα Michael Crichton (κλωνοποίηση ζώων), η ταινία Elysium (2013), βασισμένη σε σενάριο του Neil Blomkamp (νανοτεχνολογία).

Πολλά θα μπορούσα να γράψω ακόμα, αλλά ελπίζω να έδωσα μια ιδέα για το πολύ ενδιαφέρον αυτό θέμα. Μη φοβάστε λοιπόν τις λέξεις. Διαβάστε βιβλία και δείτε ταινίες.

* Πρόεδρος του Δ.Σ. της Αθηναϊκής Λέσχης Επιστημονικής Φαντασίας

Αναδημοσίευση από: http://www.avgi.gr/article/10811/8994557/genetike-kai-epistemonike-phantasia-ste-logotechnia-kai-ton-kinematographo