Οι τρεις σημαντικότερες ηθικές θεωρίες – Διδακτικό σενάριο

Διδασκαλία ηθικής

Δημιουργός Σεναρίου: ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΑΚΗΣ (Εκπαιδευτικός)

Το διδακτικό  σενάριο  της παρούσας ανάρτησης  είναι από την Πλατφόρμα Ψηφιακών Διδακτικών Σεναρίων του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής, δημιουργήθηκε από τον εκπαιδευτικό Σταύρο Καραραγεωργάκη και μπορεί να αξιοποιηθεί είτε για τη διδασκαλία του μαθήματος "Αναζήτηση Κριτηρίου Ηθικής Ορθότητας" (Σχολικό Βιβλίο Β΄ Λυκείου: Αρχές Φιλοσοφίας, Συγγραφείς: Στ. Βιρβιδάκης, Β. Καρασμάνης, Χ. Τουρνά) είτε ανεξάρτητα με αυτό, προκειμένου να εξοικειωθούν οι μαθητές και οι μαθήτριες του λυκείου με κάποιες βασικές αρχές της ηθικής φιλοσοφίας.

1η Διδακτική ώρα: Ωφελιμισμός       

Ενημερωθείτε σχετικά με τις βασικές αρχές του ωφελιμισμού και το έργο του Τζον Στιούαρτ Μιλ και απαντήστε τις ερωτήσεις που ακολουθούν.

Οι βασικές αρχές του ωφελιμισμού

Στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα διαμορφώθηκε η ηθική θεωρία του ωφελιμισμού, με κύριους εκπροσώπους τον Τζέρεμι Μπένθαμ (Jeremy Bentham) και τον Τζον Στιούαρτ Μιλ (John Stuart Mill). Ακόμα και σήμερα αυτή η θεωρία έχει υποστηρικτές και αναπτύσσεται, με πιο σημαντικό εκπρόσωπο τον Πίτερ Σίνγκερ (Peter Singer).

Η βασική θέση της συγκεκριμένης θεωρίας είναι η αρχή της ωφέλειας, σύμφωνα με την οποία πρωταρχικός σκοπός κάθε πράξης είναι η επίτευξη της μεγαλύτερης δυνατής ευτυχίας για το μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων.

Ο ωφελιμισμός αξιολογεί τις πράξεις ανάλογα με τις συνέπειες για το άτομο ή το σύνολο των ατόμων. Έτσι, ο ωφελιμισμός, σε αντίθεση με άλλες θεωρίες, δεν έχει αναφορές στη βούληση του Θεού ή σε κάποιους άκαμπτους κανόνες. Γνώμονας είναι η ευτυχία των ανθρώπων.

Γράφει ο Μιλ: "Η διδασκαλία που αποδέχεται ως θεμέλιο της ηθικής την ωφέλεια ή την αρχή της μέγιστης ευτυχίας, πρεσβεύει ότι οι πράξεις είναι ορθές στον βαθμό που τείνουν να μεγιστοποιηούν την ευτυχία, και εσφαλμένες στον βαθμό που τείνουν να προκαλούν ό,τι αντίκειται σε αυτή. Ως ευτυχία εννοείται η ηδονή και η απουσία του πόνου· ως δυστυχία ο πόνος και η στέρηση της ηδονής."

Θέμα για συζήτηση: Ωχ! Τα θέματα του αυριανού διαγωνίσματος πάνω στην έδρα!

Ένας συμμαθητής σας βρίσκει ξεχασμένα πάνω στην έδρα του καθηγητή τα θέματα του αυριανού διαγωνίσματος των μαθηματικών. Τι πρέπει να κάνει αν είναι ένας γνήσιος ωφελιμιστής;

• Τα μοιράζεται με τους κολλητούς του.
• Σηκώνει τις απαντήσεις στο facebook για να της δει όλο το σχολείο.
• Τα κρατά για τον εαυτό του και παίρνει το πρώτο 20αρι του τετραμήνου.
• Τα παραδίδει στον καθηγητή.

Διαβάστε το άρθρο της εφημερίδας και συζητήστε το θέμα από τη σκοπιά της ηθικής. (πατώντας πάνω
στο άρθρο μπορούμε να το μεγεθύνουμε)

Ηθικός προβληματισμός

2η διδακτική ώρα: Καντιανή ηθική

Βασικές αρχές της καντιανής ηθικής

Ηθικός προβληματισμός...

Στην ηθική φιλοσοφία του Καντ οι αποφάσεις δεν πρέπει να λαμβάνονται με βάση το αποτέλεσμα που θα έχουν (όπως στον ωφελιμισμό που κρίνει με βάση την ευτυχία και τη δυστυχία που προκαλεί η κάθε ηθική απόφαση), αλλά πρέπει να υπαγορεύονται από κάποιους γενικούς ηθικούς κανόνες που δεν θα επιδέχονται εξαιρέσεις. Έτσι, οι ίδιες οι ηθικές κρίσεις θα πρέπει να έχουν καθολικό χαρακτήρα, δηλαδή να ισχύουν για κάθε περίπτωση. Για παράδειγμα, αν θεωρήσουμε ότι η κλοπή είναι κάτι κακό, τότε δεν δικαιολογείται καμία εξαίρεση σε αυτό τον κανόνα, κι έτσι κάθε κλοπή είναι κάτι κακό.
Με αυτόν τον τρόπο ο Καντ εισάγει τη βασική θέση της θεωρίας του, περί κατηγορικής προσταγής, η οποία έχει κατηγορικό, δηλαδή καθολικό χαρακτήρα.

Ακολουθούν μερικές από τις βασικές αρχές της ηθικής του Καντ, έτσι όπως της διατύπωσε ο ίδιος:

–«Πράττε μόνο σύμφωνα με ένα τέτοιο γνώμονα, μέσω του οποίου μπορείς συνάμα να θέλεις, αυτός ο γνώμονας να γίνει καθολικός νόμος.»

–«Πράττε έτσι ώστε να χρησιμοποιείς την ανθρωπότητα, τόσο στο πρόσωπό σου όσο και στο πρόσωπο κάθε άλλου ανθρώπου, πάντα ταυτόχρονα ως σκοπό και ποτέ μόνο ως μέσο.»

–«Πράττε σαν να ήσουν πάντα, χάρη στους γνώμονές σου, ένα νομοθετικό μέλος του κράτους των σκοπών.»  

Kant, Immanuel, Τα Θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών, μτφρ. Γιάννης Τζαβάρας, Δωδώνη, Γιάννενα, 1984

Διαβάστε τις πληροφορίες του σεναρίου και στο τέλος συζητήστε μέσα στην τάξη το παρακάτω ηθικό δίλημμα:

Ηθικό πρόβλημα για συζήτηση στην τάξη

Προτεινόμενη διάρκεια δραστηριότητας: 30 λεπτά

Το πρόβλημα

Γεννιέται ένα βρέφος με σοβαρές μόνιμες εγκεφαλικές παθήσεις σε μια χώρα που επιτρέπεται η (υπό αυστηρούς όρους) ευθανασία. Οι παθήσεις αυτές δεν είναι επώδυνες, ωστόσο οι γιατροί δεν μπορούν να προβλέψουν αν θα αποτελέσουν λόγο θανάτου, οι οποίες θα επισπεύσουν του ζωή του μωρού.  Είναι βέβαιο πάντως ότι αυτό το παιδί έχει βαριά πνευματική καθυστέρηση και όσο μεγαλώνει θα έχει σοβαρά κινητικά προβλήματα. Οι γονείς του βρέφους προβληματίζονται για το αν θα πρέπει να του κάνουν ευθανασία.

Δράση

Χωριστείτε σε 4 ομάδες. Η κάθε ομάδα θα συζητήσει το πρόβλημα χρησιμοποιώντας –μεταξύ άλλων– επιχειρήματα από τη σκοπιά της καντιανής ηθικής, των ωφελιμιστών, αλλά και δικά σας. Αφού πάρει η κάθε ομάδα μια απόφαση, να τη στηρίξει ενώπιον της ολομέλειας, αναφέροντας τα επιχειρήματά της.  

3η  Διδακτική ώρα: Αρετολογική ηθική

Αριστοτέλης

Αφού διαβάσετε τις πληροφορίες που ακολουθούν και δείτε τα δύο βίντεο, να απαντήσετε στις ερωτήσεις που ακολουθούν και, τέλος, να εξετάσετε το ερώτημα που βρίσκεται στο φύλλο εργασίας.

Οι βασικές αρχές της αρετολογικής ηθικής

Η ηθική θεωρία του Αριστοτέλη ονομάστηκε αρετολογική ή αρεταϊκή ηθική. Η βασική ιδέα της αρετολογικής ηθικής είναι ότι το κάθε άτομο θα πρέπει να αναπτύξει τις αρετές, με τη βοήθεια της κατάλληλης παιδείας, προκειμένου να επιτύχει την ευδαιμονία και τελικά τον ηθικό βίο. Τι είναι η αρετή για τον Αριστοτέλη;

"Η αρετή λοιπόν είναι μια έξη, που α) επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο, β) βρίσκεται στο μέσον, στο μέσον όμως το «σε σχέση προς εμάς»· το μέσον αυτό καθορίζεται από τη λογική –πιο συγκεκριμένα, από τη λογική, πιστεύω, που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος· είναι μεσότητα μεταξύ δύο κακιών, που η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής και η άλλη από την πλευρά της έλλειψης (…)"

Η αρετή λοιπόν για τον Αριστοτέλη καλλιεργείται και μπορεί να επηρεάσει τις αποφάσεις μας. Μάλιστα αρετή είναι να ενεργεί κάποιος με μεσότητα, δηλαδή να επιλέγει το μέσο ανάμεσα σε δύο υπερβολές. Και ποιος είναι ενάρετος για τον Αριστοτέλη; Αυτός, στον οποίον, η επιθυμία και η κρίση είναι ένα και το αυτό. Αν για παράδειγμα κάποιος πιστεύει ότι δεν είναι σωστό να χτυπά τον συνάνθρωπό του και ταυτόχρονα δεν έχει την επιθυμία να το κάνει, τότε είναι ενάρετος. Σ’ αυτόν τον άνθρωπο δηλαδή, το τμήμα της ψυχής που καθορίζει την επιλογή και τη δράση συντελεί ώστε η επιθυμία και η ορθή κρίση να συμπίπτουν. Και η απόκτηση μιας τέτοιας σταθερής προδιάθεσης συμβάλει στην απόκτηση της ηθικής αρετής.

      

Φύλλο εργασίας

Αφού διαβάσετε το παρακάτω απόσπασμα να συζητήσετε στην τάξη για το νόημα της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη. Επίσης να εξετάσετε κατά πόσον το πρότυπο του δίκαιου ανθρώπου, όπως το προτείνει ο Αριστοτέλης, μπορεί να υιοθετηθεί στη σημερινή εποχή από τους ανθρώπους.

«Έτσι, η δικαιοσύνη είναι η κατάσταση που μας επιτρέπει να λέμε για τον δίκαιο ότι είναι ο άνθρωπος που πράττει, κατά τη δική του επιλογή και προτίμηση, το δίκαιο, και που κάνει τη διανομή διαφόρων πραγμάτων, είτε μεταξύ του ίδιου του εαυτού του και κάποιου άλλου προσώπου είτε μεταξύ δύο άλλων προσώπων, όχι έτσι ώστε από το επιθυμητό να δίνει μεγαλύτερο μέρος στον εαυτό του και μικρότερο στον άλλον (και από το βλαβερό με τον αντίθετο τρόπο), αλλά έτσι ώστε να δίνει στον εαυτό του και στον άλλον αυτό που είναι ίσο κατά την αναλογία –το ίδιο και στην περίπτωση διανομής μεταξύ δύο άλλων προσώπων. Η αδικία, αντίθετα, έχει την τάση να πράττει το άδικο, και αυτό, πάλι, είναι υπερβολή ή έλλειψη ενσχέσει προς το ωφέλιμο ή το βλαβερό με παραβίαση της αναλογίας. Γι’ αυτόν τον λόγο η αδικία είναι υπερβολή και έλλειψη, γιατί από αυτήν ξεκινάει η υπερβολή και η έλλειψη: ενσχέσει με τον εαυτό του υπερβολή σε ό,τι είναι ολοκάθαρα ωφέλιμο και έλλειψη σε ό,τι είναι βλαβερό, ενώ ενσχέσει με τους άλλους γίνεται γενικά το ίδιο όπως στην προηγούμενη περίπτωση, μόνο που η παραβίαση της αναλογίας μπορεί να γίνεται σε βάρος της μίας ή της άλλης πλευράς –όπως τύχει. Όσο, τώρα, για την άδικη πράξη: αν ύστερα από αυτήν έχει κανείς το μικρότερο μέρος, θα πει ότι αδικείται, ενώ αν έχει το μεγαλύτερο μέρος, θα πει ότι αδικεί.

            Ας αρκεσθούμε λοιπόν σε αυτά για τη φύση της δικαιοσύνης και της αδικίας, όπως και για το δίκαιο και για το άδικο γενικώς.»

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, Βιβλίο Ε΄ (μετάφραση Δημήτριος Λυπουρλής, Εκδόσεις Ζήτρος)

4η  Διδακτική ώρα: Η ηθική στην πράξη

Το πρόβλημα

Ηθική Φιλοσοφία

Μία μεγάλη εταιρία θέλει να κάνει κάποια έργα, μεταξύ των οποίων και ένα μεγάλο φράγμα, σε ένα εξαιρετικού κάλλους δάσος. Το δάσος είναι πόλος έλξης για ανθρώπους που τους αρέσει η ορειβασία, για φυσιολάτρες κ.α., και αυτή η μικρή επισκεψιμότητα προσφέρει κάποια μικρά οικονομικά οφέλη σε μια κοντινή κωμόπολη, οι κάτοικοι της οποίας όμως μαστίζονται από την ανεργία. Αν γίνουν τα έργα που θέλει να κάνει η εταιρία, θα δώσουν δουλειά στους κατοίκους της περιοχής για περισσότερο από 10 χρόνια και είναι πιθανό να αναζωογονήσουν την τοπική οικονομία. Το οικοσύστημα όμως της περιοχής θα διαταραχθεί σοβαρά, ειδικά με το φράγμα, και δεν θα έχει ποτέ ξανά την άγρια και παρθένα μορφή που είχε.

Δράση

Χωριστείτε σε 5 ομάδες. Η πρώτη ομάδα θα είναι οι νομικοί εκπρόσωποι της εταιρίας που θέλουν να κάνουν τα έργα. Η δεύτερη μια ομάδα κατοίκων της περιοχής που θέλουν να γίνουν τα έργα για να βρουν δουλειές. Η τρίτη μια ομάδα κατοίκων που ούτως ή άλλως έχουν συμφέροντα από τον οικοτουρισμό που ήδη υπάρχει στην περιοχή (μικροξενοδόχοι, εστιάτορες, κλπ.), η τέταρτη ομάδα είναι μια οικολογική οργάνωση της περιοχής που είναι κάθετα αντίθετη με τα έργα. Τέλος, η πέμπτη ομάδα είναι η κρατική επιτροπή που θα αποφασίσει αν πρέπει να γίνουν ή όχι το έργα. 

Οι ομάδες πρέπει να συσκεφτούν για 10 λεπτά, βρίσκοντας επιχειρήματα (δίνοντας έμφαση και στις ηθικές επιπτώσεις του ζητήματος) και έπειτα να παρουσιάσουν (για 5 λεπτά η κάθε μία) την επιχειρηματολογία τους ενώπιον της πέμπτης ομάδας. Τέλος, η πέμπτη ομάδα να πάρει μια σύντομη απόφαση και να εξηγήσει στην ολομέλεια τους λόγους της απόφασής της.

Ολόκληρο το σενάριο θα το βρείτε στον παρακάτω σύνδεσμο: Οι τρεις σημαντικότερες ηθικές θεωρίες

Πηγή: http://aesop.iep.edu.gr/node/11721