Ψυχανάλυση και πατερική ανάλυση της ψυχής. Ασύμβατα πεδία;

Ψυχανάλυση και πατερική θεολογία

Αθανάσιος Γ. Καΐσης

Το αργότερο μέσα στη δεκαετία του ’30 δημοσιεύονται και στην Ελλάδα μελέτες με αντικείμενο τις σχέσεις ψυχολογίας-θρησκείας[1] ή, μεταγενέστερα, και εκείνες της θρησκείας προς την ψυχανάλυση[2]. Ήδη από το 1915 ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης είχε προβεί στην πρώτη σύντομη γενική παρουσίαση «του ψυχολογικού συστήματος του Freud»[3], προσπάθεια που συνεχίστηκε με τις εργασίες των

Γ. Ιμβριώτη (1924)[4], Σωτηρίου, Έλλης Λαμπρίδη[5], Δ. Κουρέτα[6], Δ. Μωραϊτίδη[7], Κ. Κωνσταντινίδη[8], Χρ. Ανδρούτσου[9] και αρκετών άλλων[10]. Εισήχθη έτσι και άρχισε να παγιώνεται βαθμιαία και στη χώρα μας μια στοιχειώδης ψυχαναλυτική ορολογία, η οποία κατέστησε δυνατή την, μερική έστω, προώθηση της σχετικής έρευνας[11]. Στη γνωριμία του ελληνικού κοινού με την ψυχανάλυση συντέλεσαν και οι μεταφράσεις των έργων του Freud, του Jung, του Reich, του Adler και άλλων επιδόξων ανατόμων της ανθρώπινης ψυχής, που άρχισαν, με διαφορετική ευστοχία και συνήθως αμφίβολη ποιότητα, να εμφανίζονται πυκνά από το 1925[12]. Ενώ όμως, μέχρι το 1950, η ψυχολογία και η ψυχανάλυση αποσπασματικά και μεμονωμένα μόνο απασχόλησαν τους θεολογικούς κύκλους[13], η προσφυγή θεολόγων και μη στα πορίσματα, τις θέσεις και τις θεωρητικές συλλήψεις της ψυχολογίας[14] και της ψυχανάλυσης έγινε, στα τελευταία ιδίως χρόνια, συχνότερη και εμβριθέστερη[15]. Αυτό είναι εύλογο, διότι το θρησκευτικό άτομο αποτελεί αντικείμενο προβληματισμού, όχι μόνο θεολόγων και κοινωνιολόγων, αλλά και ψυχολόγων ή ψυχαναλυτών.

Ο διάλογος, ωστόσο, δεν υπήρξε καθόλου ευχερής[16]. Έτσι, η άποψη ότι «η εξοικείωση του Έλληνα ψυχοθεραπευτή με τα σχετικά φιλοκαλικά κείμενα και τα κείμενα των Πατέρων... θα έπρεπε να θεωρείται τόσο χρήσιμη όσο και με τα κείμενα του Φρόυντ»[17], παραμένει μάλλον έκφραση ευσεβούς πόθου. 

Διαφαίνονται πάντως και τάσεις προσέγγισης. Στη διεισδυτική, μεθοδική και καλά τεκμηριωμένη πραγματεία του, στην οποία καθίσταται άμεσα εμφανής η σύνθεση του προσωπικού βιώματος με τη συστηματική μελέτη και βαθιά γνώση έργων των νηπτικών, μυστικών και ησυχαστών Πατέρων

–οργανικά εναρμονισμένη με την παράδοση της Πατερικής Θεολογίας που καλλιεργήθηκε στην Ι.Μ. Διονυσίου[18]–, αλλά και η εποπτεία έργων της σχετικής με την ψυχολογία και ψυχανάλυση φιλολογίας, ο Χρυσόστομος Διονυσιάτης[19] επειράθη, πρόσφατα, τη συνολική ανάγνωση της πατερικής ανθρωπολογίας μέσω της δύναμης των τριών ψυχικών ενεργειών, του νου[20], του λόγου[21] και της αίσθησης[22] και τη συσχέτιση της ορθόδοξης με τη σύγχρονη ψυχολογία-ψυχανάλυση.

Η συμβολή του έργου εντοπίζεται, –τουλάχιστον στα μάτια του μη ειδικού συντάκτη τούτων των αράδων– κυρίως στη σύζευξη της θεολογίας των ακτίστων ενεργειών και της θεολογίας των ακτίστων λόγων του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητού[23] με την Εμπειρική Θεολογία, όπως τελευταία αυτή εκφράσθηκε κυρίως στα έργα του μακαριστού Αρχιμανδρίτου Σωφρονίου Σαχάρωφ[24], στην άμεση συσχέτιση των όρων της ψυχιατρικής διαγνωστικής με τους φιλοκαλικούς όρους[25] –όλων και όχι μόνο των αποδεκτών από τη δυτική θεολογία Πατέρων–, καθώς και στη θεολογική θεμελίωση των αρχών της εκκλησιαστικής Ποιμαντικής[26]. Η μελέτη αυτή, γραμμένη με σαφήνεια, συμβάλλει στη διερεύνηση των σχέσεων της διδασκαλίας των Πατέρων για τη θεραπεία της ψυχής προς την ψυχολογία-ψυχανάλυση, φωτίζοντας την μερικά αλληλοεπικαλυπτόμενη στόχευσή τους. Απαιτεί, λόγω του φόρτου του υλικού που επεξεργάζεται και της κατ’ ανάγκην ρευστής εννοιολογίας, εργώδη προσπάθεια για την κατανόησή της.  Η άποψη του Χρυσόστομου Διονυσιάτη, ότι στην ψυχασθένεια «...η πνευματική διάσταση της νόσου ενέχει την κεφαλαιώδη σημασία από σωτηριολογική άποψη, αυτό όμως δεν υποβαθμίζει στην ένχρονη πραγματικότητα την αναγκαιότητα των βιολογικών μέσων (φαρμάκων) και ψυχαναλυτικών τρόπων θεραπείας»[27], τεκμηριώνει την υποβόσκουσα τάση της νεωτερικής θεολογίας να μην αφήσει έξω από τα γνωστικά της ενδιαφέροντα τα ψυχαναλυτικά πορίσματα. Και τούτο αποτελεί, κατά την άποψή μου, μια επικροτέα στάση.

 

Σημειώσεις

[1] Χ. Γκιτάκος, Σχέσεις της ατομικής ψυχολογίας προς την θρησκείαν, Ατομική Ψυχολογία, τεύχος 4, 1934, 105-121. Ο αυτός, Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος ως ψυχοθεραπευτής, Ατομική Ψυχολογία, τεύχος 3, 1938, 64-80. Ακολούθησαν μεταφράσεις ξένων έργων: βλπ. W. Gruhn, Ψυχολογία της Θρησκείας (μετάφρ. Β. Εξάρχου) (1938), E. Berggrav, Η ψυχική πηγή της Θρησκείας (μετάφρ. Ν. Λούβαρι) (1946) και W.L. Northrigde, Ψυχολογία και το έργον της καθοδηγήσεως των ψυχών (μετάφρ. Σ. Αγουρίδου) (1959).  

[2] Βλπ. χαρακτηριστικά Αλεξ. Παρασκευοπούλου, Ψυχανάλυσις και Θρησκεία (1947).

[3] Μ. Τριανταφυλλίδης, Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία, πρώτη δημοσίευση: Δελτίο Εκπαιδευτικού Ομίλου 5 (1915), 219-231 = Άπαντα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Δεύτερος Τόμος, Ερευνητικά Β΄ (1963), 22-32. Η εργασία παρουσιάζει ακροθιγώς το «ψυχολογικό σύστημα» του Freud στις σελίδες 25-28.

[4] Γ. Ιμβριώτης, Ψυχανάλυση. Έκθεση των θεωριών του S. Freud, Δελτίο Εκπαιδευτικού Ομίλου 11 (1923-1924), 154-183. Στο εκτενές αυτό άρθρο γίνεται θετική παρουσίαση της ψυχανάλυσης.

[5] Ε. Λαμπρίδη, Sigmund Freud, Νέα Εστία 26 (1939), 1358-1361, με αρνητική στάση έναντι της ψυχανάλυσης: «...γιατί και από τα λίγα που είπα, φαίνεται, νομίζω, καθαρά, πως οι γενικές αρχές του Φρόϋδ έχουνε προ πολλού πάρει ένα γενικώτατο, αστήριχτο σε επί μέρους φαινόμενα, δηλαδή μεταφυσικό χαρακτήρα» (1361).  

[6] Δ.Θ. Κουρέτας, Η ψυχανάλυσις (ψυχολογία του ασυνειδήτου), Ελληνική Ιατρική, Μάρτιος 1928, 200-222 (και σε ανάτυπο) = Δ.Θ. Κουρέτας, Ψυχανάλυσις-Ψυχιατρική Νευρολογία (1975), 1-19. Σημαντική και η εργασία του αυτού, Αι ψυχώσεις εις την Λογοτεχνίαν, Αρχαία Ελληνικά δράματα (1930), τόμος αφιερωμένος «αποκλειστικώς εις την ψυχοπαθειολογικήν ανάλυσιν των αρχαίων Ελληνικών Γραμμάτων...» (σελ. γ΄).

[7] Δ. Γ. Μωραϊτίδης, Η Ψυχανάλυσις και αι Εφαρμογαί αυτής εις την αγωγήν (1928). Ο αυτός, Η Ατομική Ψυχολογία και αι εφαρμογαί αυτής εις την ψυχοθεραπείαν και αγωγήν (1930).

[8] Κ. Κωνσταντινίδης, Η Ψυχανάλυσις και η Ψυχολογία του Ασυνειδήτου (1931).

[9] Χ. Ανδρούτσος, Η ψυχολογία του FREUD (ψυχοανάλυσις), εξεταζομένη κατά τας θεμελιώδεις αυτής δόξας (1931), με κριτική τοποθέτηση έναντι της ψυχανάλυσης. Ε. Π. Παπανούτσος, Η ψυχολογία του Freud. Ένας κριτικός απολογισμός, Νέα Εστία 59, (1956), 735-738.  

[10] Για την εγκατάσταση της ψυχιατρικής στην Ελλάδα βλπ. Δ. Πλουμπίδης, Ιστορία της Ψυχιατρικής στην Ελλάδα, Θεσμοί, ιδρύματα και κοινωνικό πλαίσιο 1850-1920 (1989). Το κεφάλαιο «Οι ψυχοπαθείς και η Εκκλησία», σελ. 23-39, περιέχει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την προσφυγή των ψυχοπαθών στην Εκκλησία προς αναζήτηση θεραπείας. «Τα μοναστήρια των Μετεώρων και του Άθωνα (sic) δέχθηκαν σίγουρα ψυχοπαθείς, αλλά δεν έχουμε περισσότερα στοιχεία γι’ αυτά» (σελ. 24).  

[11] Ο Ανδρέας Εμπειρίκος (1901-1975) είναι ο πρώτος που εισήγαγε στην Ελλάδα την ψυχανάλυση και στην πράξη, ως ασκών ψυχαναλυτής (1935-1951). Τα ψυχαναλυτικά του κείμενα είναι συγκεντρωμένα στον τόμο «Ανδρέας Εμπειρίκος, Μια περίπτωσις ιδεοψυχαναγκαστικής νευρώσεως με πρόωρες εκσπερματώσεις και άλλα ψυχαναλυτικά κείμενα» (επιμ. Γιώργος Κουριάς, μεταφράσεις από τα γαλλ. Α. Σιδέρη) (2001). Για το έργο του βλπ. κυρίως Α. Τζαβάρας, Ο Ανδρέας Εμπειρίκος και η Ψυχανάλυση, Δελτίο της Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας 5 (1981), 80-88, ο αυτός, Στοιχεία και Σημεία από δύο αρχεία, στο συλλογικό τόμο Ψυχανάλυση και Ελλάδα, Στοιχεία, Θέσεις, Ερωτήματα, επιμ. Θ. Τζαβάρας (1984), 89-105, ο αυτός, Ο Ανδρέας Εμπειρίκος και η Ψυχανάλυση ΙΙ, Χάρτης 17/18 (1985), 566-577, ο αυτός, Ο πρώτος Έλληνας Ψυχαναλυτής, εφημερίδα τα Νέα 25.7.2000, ο αυτός, Υπερωκεάνιος Πλους και Ψυχαναλυτικός Περίπλους του Ανδρέα Εμπειρίκου, στον τόμο: Ανδρέας Εμπειρίκος, Μια περίπτωσις (όπ.παρ.), 219-236. Το 1948 συστήθηκε από την ψυχαναλύτρια Μαρία Βοναπάρτη (Πριγκίπισσα Μαρία του Γεωργίου) η «Ελληνική Ψυχαναλυτική Ομάδα», μέλη της οποίας ήταν, εκτός από τον Εμπειρίκο, και οι Γεώργιος Ζαβιτζιάνος και Δ. Κουρέτας.

[12] Βλπ. Δ. Πλουμπίδης, Τα πρώτα βήματα και η διάδοση της ψυχανάλυσης στην Ελλάδα, η ψυχαναλυτική πρακτική και η ανακοπή της γύρω στο 1950, στον τόμο: Ψυχανάλυση και Ελλάδα (όπ. παρ. σημ. 11), 54-85. Ο αυτός, Έργα του Φρόυντ και ελληνικές μεταφράσεις, Πολίτης, τεύχος 19, Μάιος 1978, 72-77. Βλπ. και Δ. Πλουμπίδης και Θ. Τζαβάρας, Σχεδίασμα βιβλιογραφίας, στον τόμο Ψυχανάλυση και Ελλάδα (όπ. παρ. σημ. 11), 378-388. Β. Καλαμαράς, Ελληνικές μεταφράσεις έργων του Σίγκμουντ Φρόυντ (1925-1986), Διαβάζω, αφιέρωμα στον Φρόϋντ, αριθμ. τεύχους 150, 10.9.1986, 63-64. Πολύτιμο εργαλείο για την ενοποίηση της ψυχαναλυτικής ορολογίας αποτελεί το έργο των J. Laplanche και J.-B. Pontalis, Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης (μετάφρ. Β. Καψάμπελης - Λ. Χαλκούση - Α. Σκουλίκα - Π. Αλούπης) (1986).

[13] Πρβλ. Δ.Ν. Πλουμπίδης, Τα πρώτα βήματα, όπ.παρ. (σημ. 12), 70. Η αντίσταση της ελληνικής κοινωνίας στον Φροϋδισμό υπήρξε επί σειρά ετών μεγάλη.  

[14] Βλπ. Μ. Μακράκη, Ψυχολογία της θρησκείας (1993). Την εξέλιξη των σχέσεων ψυχολογίας-θεολογίας βλπ. ιδίως στον Ν. Λούβαρι, Η ψυχολογία της Θρησκείας και η σχέσις αυτής προς την Θεολογίαν, Θεολογία 22 (1951), 577-601, και Θεολογία 23 ( 1953), 32-63.

[15] Από την πλούσια βιβλιογραφία βλπ. ιδίως τα Πρακτικά της Ημερίδας «Θεολογία και Ψυχιατρική σε Διάλογο» (1999) με τις μελέτες Δ. Κυριαζή, Προλεγόμενα σε μια θεραπεία της ψυχής (σελ. 23-95), Β. Θερμού, Προς μια θεολογική κατανόηση της Ψυχοπαθολογίας και της θεραπείας (σελ. 96-132) και Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννου Ζηζιούλα, Νόσος και Θεραπεία στην Ορθόδοξη Θεολογία (σελ. 133-156). Φ. Ι. Κορναράκης, Εγχειρίδιον Ποιμαντικής Ψυχολογίας (1993). Ο αυτός, Η συμβολή της Ψυχολογίας του C.G. Jung εν τη Ποιμαντική Ψυχολογία (1958). Ο αυτός, Το πρόβλημα των σχέσεων ποιμαντικής φροντίδος και ψυχοθεραπείας εξ επόψεως ορθοδόξου (1957). Ο αυτός, Στοιχεία νηπτικής Ψυχολογίας (1982): «... πολλοί των Ν.Π. (Νηπτικών Πατέρων) τελούν εν γνώσει της πραγματικότητας αλλά και της δυνάμεως του ασυνειδήτου» (σελ. 24). Ο αυτός, Η θρησκευτική λειτουργία του εγώ (1964). Ο αυτός, Η νεύρωσις ως «αδαμικόν πλέγμα» (1966). Ο αυτός, Διάγραμμα του μεθοδολογικού προβλήματος της θρησκειοψυχολογικής ερεύνης. (Η μεθοδική αρχή του «αποκαλυπτικού ψυχολογικού τύπου»), Επιστημονική Επετηρίδα της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. 1970, σελ. 143-186. Ο αυτός, Βιβλικά ψυχογραφήματα (Συμβολή εις την Ποιμαντικήν Ψυχολογίαν) (1986). Ο αυτός, Μαθήματα Εξομολογητικής (1991). Ο αυτός, Θέματα Ποιμαντικής Ψυχολογίας Ι (1991) και ΙΙ (Εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, χ.χ.). Ο αυτός, Ψυχολογικές προοπτικές σε θέματα πνευματικής ζωής (1990), ιδίως τη μελέτη «Ορθόδοξη ποιμαντική ψυχολογία», σελ. 1-22 = Σύναξη 25 (1988), 19-33. Β. Θερμός, Θεωρία και πράξη της Ποιμαντικής απέναντι στην Ψυχολογία, Σύναξη 25 (1988) (Μία ορθόδοξη ματιά στην Ψυχολογία), 43-53. Ο αυτός, Προς μία οντολογία της ασκήσεως, Σύναξη 53 (1995), 27-36. Ο αυτός, Προς μια θεολογική κατανόηση της Ψυχοπαθολογίας και της θεραπείας, στα Πρακτικά της Ημερίδας «Θεολογία και Ψυχιατρική σε Διάλογο», όπ.παρ., 96 επ. Μιχ. Μακράκη, Ψυχαναλυτική ερμηνεία της θρησκείας (1995). Στ. Μπαλογιάννη, Ψυχιατρική και Ποιμαντική Ψυχιατρική (1986). Ιερ. Βλάχος, Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία (πατερική θεραπευτική αγωγή)2 (1987): «... η Ορθοδοξία είναι κυρίως θεραπευτική επιστήμη». «Διαφέρει δε σαφώς από άλλες ψυχιατρικές μεθόδους, γιατί είναι θεανθρωποκεντρική και όχι ανθρωποκεντρική και γιατί δεν το κάνει αυτό με ανθρώπινες μεθόδους, αλλά με τη βοήθεια και ενέργεια της θείας Χάριτος, ουσιαστικά με τη συνέργεια θείας και ανθρώπινης θελήσεως» (σελ. 13). Ο αυτός, Θεραπευτική αγωγή. Προεκτάσεις στην «Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία», 2 (1987). Ο αυτός, Συζητήσεις για την «Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία», 3 (1988). Ο αυτός, Ψυχική ασθένεια και υγεία, 4 (1989): «Σε όλα τα πατερικά έργα γίνεται λόγος για την θεραπεία της ψυχής. Είτε πούμε θεραπεία της ψυχής, είτε πούμε ψυχοθεραπεία είναι το ίδιο πράγμα» (σελ. 51). Ο αυτός, Υπαρξιακή ψυχολογία και Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία (1995), ιδίως σελ. 77-124 για την «Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία».  

[16] Βλπ. χαρακτηριστικά Θαν. Τζαβάρας, Η ψυχανάλυση για τη θρησκεία, Εκ των υστέρων (2000), 218 επ. (220): «Η ‘ψυχρή’ κλινική ματιά του ψυχαναλυτή, που αναγνωρίζει στην ατομική θρησκευτική συμπεριφορά τα χαρακτηριστικά μιας θεσμοθετημένης νεύρωσης – όπως άλλωστε για παράδειγμα είναι και κάθε ερευνητική επιστημονική δραστηριότητα – ενοχλεί...». Τις αμφιβολίες της Εκκλησίας για το τι συνιστούσε μια ψυχιατρική διαταραχή, ιστορικά, βλπ. στον Π. Χαρτοκόλη, Εισαγωγή στην Ψυχιατρική (1986), σελ. 34. Βασικές θέσεις του Freud για τη θρησκεία περιέχονται στα έργα του «Totem und Tabu» (Τοτέμ και ταμπού) (1912-1913), «Die Zukunft einer Illusion» (Το μέλλον μιας αυταπάτης) (1927) και «Der Mann Moses und die monotheistische Religion» (Ο Μωυσής και ο μονοθεϊσμός) (1939). Για το τελευταίο έργο βλπ. τώρα τη μελέτη του Θ. Λίποβατς, «Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία»: Η προβληματική κατασκευή του έργου και η επιθυμία του Φρόυντ, στο βιβλίο του Λίποβατς, Δημοκρατικός Λόγος, Ψυχανάλυση, Μονοθεϊσμός (2001), 175-208 = Εκ των υστέρων, τόμ. 1 (1997), 87-113 (με ελαφρά παραλλαγμένο τίτλο). Συνολική θεώρηση της θεωρίας του Freud για την ψυχική πηγή της θρησκείας βλπ. στον Μ. Μακράκη, Ψυχαναλυτική ερμηνεία της θρησκείας, Η πρώτη προσέγγιση της θρησκείας στην ιστορία της ψυχανάλυσης: Η θεωρία του Φρόυντ για την ψυχική πηγή της θρησκείας ως οιδιπόδεια «αμφιρροπία» προς το φόβο και την αγάπη (1995). Βλπ. επίσης το πάντα χρήσιμο έργο της M. Balmary, Η απαγορευμένη θυσία, Ο Φρόϋντ και η Βίβλος (μετάφρ. Αρ. Άσερ) (1994). Τις απόψεις των Freud, Adler και Jung για το Θεό βλπ. συνοπτικά Κ. Άρμστρονγκ, Η ιστορία του Θεού (μετάφρ. Φ. Τερζάκης)2 (1998), 526-528.

[17] Έτσι ο Φ. Φάρος, Πρόδρομοι της ψυχανάλυσης στη μεταχριστιανική ελληνική πνευματικότητα, Διαβάζω, Αφιέρωμα, Οι επίγονοι του Φρόϋντ, τεύχ. 65, 23.3.1983, σελ. 50-51 (51).

[18] Το βαρυσήμαντο θεολογικό έργο του π. Θεοκλήτου Διονυσιάτου έχει εμπνεύσει προφανώς τους επιγόνους του.

[19] Χρυσόστομος Μοναχός Διονυσιάτης, «Θεός Λόγος και ανθρώπινος λόγος. Οι ενέργειες της ψυχής στην Πατερική Ανθρωπολογία», Ιερά Μονή Διονυσίου, Άγιον Όρος (1998). Για το «σύγχρονο επιστημονικό πλαίσιο» βλπ. ιδιαίτερα τις σελ. 31-36.

[20] Βλπ. ιδίως σελ. 45-47.

[21] «Ο λόγος είναι λοιπόν το όργανο της λογικής δυνάμεως και ταυτόχρονα ο φορέας της καθολικής εσώτερης γνώσεως» (σελ. 42). Για την έννοια «λόγος» στο Μάξιμο Ομολογητή βλπ. την παλιά αλλά χρήσιμη διατριβή του P.J. Loosen, Logos und Pneuma im begnadeten Menschen bei Maximus Confessor (1940), σελ. 39-86.

[22] «Η δε ψυχή συγκροτείται από νου, λόγο και αίσθηση ως αλληλοπεριχωρούμενα μέρη της αυτής ουσίας» (σελ. 46/47). Βλπ. και σελ. 96-105, 125-138.

[23] Για τη σκέψη και το έργο του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητού βλπ. την Εισαγωγή του Πρωτ. Δημ. Στανιλοάε στο έργο «Μυσταγωγία του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητού» (σε μετάφραση Ιγν. Σακαλή) (1973), 13-89 και του αυτού, Εισαγωγή (σε μετάφραση Άννης Ι. Σακαλή) στο έργο Φιλοσοφικά και θεολογικά ερωτήματα. “Περί διαφόρων αποριών των Αγίων Διονυσίου και Γρηγορίου’’ του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητού2 (σε μετάφραση Ιγν. Σακαλή) (1990), σελ. 13-51.

[24] Αρχιμ. Σωφρόνιος (Σαχάρωφ), Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστί2 (1993). Ο αυτός, Περί Προσευχής (μετάφρ. Ιερομ. Ζαχαρίου)2 (1994). Ο αυτός, Ο Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης6 (1995). Ο αυτός, Περί πνεύματος και ζωής. Πνευματικά κεφάλαια (μετάφρ. Ιερομ. Ζαχαρίου) (1995).

[25] Βλπ. ιδίως σελ. 297 επ.

[26] Πρβλ. σελ. 484-494. Για τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα του ποιμαντικού έργου βλπ. Ι. Κορναράκη, Ποιμαντικά Θέματα (1979), σελ. 11-17.

[27] Σελ. 356: «Έτσι η φιλοκαλική νήψη του νοός, ως εμπειρική γνώση των βασικών ψυχικών λογισμών, έρχεται να υποδείξει την πνευματική διάσταση της ψυχικής λειτουργίας, τον κατακόρυφο άξονα που θα συμπληρώσει την “οριζόντια” ψυχολογική γνώση της σύγχρονης Ψυχιατρικής. Αυτή η ταπεινή προσθήκη μπορεί να αυξήσει στο μέγιστο τα θεραπευτικά οφέλη, να ενοποιήσει τα επιστημονικά δεδομένα με την μακραίωνη πατερική εμπειρία, προσδίδοντας πνευματική δυναμική στη στασιμότητα της “ψυχολογιαρχίας”» (σελ. 361/362). Πρβλ. επίσης Ι. Βλάχου, Ψυχική ασθένεια και υγεία, όπ. παρ., σελ. 54: «Βέβαια, δεχόμαστε κατ’ οικονομίαν τις απόψεις της συγχρόνου ψυχολογίας και ψυχοθεραπείας σε δύο περιπτώσεις».

Αναδημοσίευση από: http://antifono.gr/portal/