Ηθική υπόσταση του εμβρύου, αμβλώσεις και καντιανή ηθική

Ηθική υπόσταση του εμβρύου, αμβλώσεις 
και καντιανή ηθική  

του Εμμανουήλ Καραμαλάκη – Εκπαιδευτικού

MSc στην Παιδαγωγική – MSc στη Βιοηθική 

Το πρόβλημα της ηθικής των αμβλώσεων έχει απασχολήσει αναρίθμητους επιστήμονες από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.[1] Οι αμβλώσεις εκτός του ότι είναι ένα από τα πλέον πολυσυζητημένα βιοηθικά θέματα, έχει καταστεί και ένα δυσεπίλυτο ηθικό δίλημμα.[2] Το ζήτημα αυτό συνδέεται άρρηκτα με το πρόβλημα της ηθικής υπόστασης του εμβρύου. Δηλαδή πότε, από ποια χρονική στιγμή αναγνωρίζουμε σε κάποιον την ιδιότητα του ανθρώπινου όντος και αρά εφεξής δεν μπορούμε να καταπατήσουμε τα θεμελιώδη δικαιώματά του, κορυφαίο εκ των οποίων είναι το δικαίωμά του να ζει.  

Ο Kant στην κριτική του πρακτικού λόγου αναφέρει: «Ο άνθρωπος είναι βέβαια αρκετά ανίερος, αλλά η ανθρωπότητα θα πρέπει να είναι γι΄ αυτόν ιερή. Σε ολόκληρη τη δημιουργία μπορούν όλα όσα θέλει κανείς και πάνω στα οποία έχει κάποια δύναμη να χρησιμοποιηθούν επίσης απλώς σαν μέσα, μόνο ο άνθρωπος, και μαζί του κάθε έλλογο πλάσμα, είναι σκοπός καθ΄ εαυτόν»[3] Και συνεχίζει στα θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών: «Ισχυρίζομαι, λοιπόν, ότι: ο άνθρωπος και γενικά κάθε έλλογο ον υπάρχει ως αυτοσκοπός, όχι απλά ως μέσο για την αυθαίρετη χρήση της τάδε ή δείνα θέλησης, ο άνθρωπος πρέπει να θεωρείται σαν σκοπός σε όλες τις πράξεις του, είτε αυτές στρέφονται στον εαυτό του είτε προς άλλα έλλογα όντα».[4] Παράλληλα σε κάποιο άλλο σημείο επισημαίνει ότι «ο σεβασμός αναφέρεται πάντοτε σε πρόσωπα ουδέποτε σε πράγματα».[5]

Καντιανή ηθική  και αμβλώσεις

Από τα παραπάνω αντιλαμβανόμαστε ότι ο Kant, διακρίνει όλα όσα υπάρχουν στον κόσμο μας σε δύο κατηγορίες, στη μία είναι όλα τα έλλογα όντα τα οποία υπάρχουν ως αυτοσκοποί και δεν πρέπει ποτέ να τα αντιμετωπίζουμε αποκλειστικά μόνο ως μέσα, αλλά αξίζουν τον πλήρη σεβασμό μας και από την άλλη υπάρχουν τα μη έλλογα όντα ή πράγματα, τα οποία μπορούν τα έλλογα όντα να τα χρησιμοποιούν απλώς ως μέσα και όχι ως αυτοσκοπούς.

Το κρίσιμο ερώτημα, σε σχέση και με το θέμα που διαπραγματευόμαστε είναι αν τα έμβρυα είναι έλλογα όντα και άρα πρέπει να τους συμπεριφερθούμε ως αυτοσκοπούς ή είναι μη έλλογα όντα, οπότε μπορούμε να τα χρησιμοποιήσουμε αποκλειστικά ως μέσα για την επίτευξη των δικών μας στόχων. Ως πρώτο βήμα θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε αν το έμβρυο είναι έλλογο ή μη έλλογο ον.

Το παραπάνω ερώτημα σχετίζεται με την ηθική υπόσταση του εμβρύου.[6] «Η ηθική υπόσταση μιας οντότητας είναι το σύνολο των ιδιοτήτων και γενικότερα το «status» της, βάσει του οποίου γεννώνται ηθικές υποχρεώσεις απέναντί της».[7] Όταν κάτι έχει ηθική υπόσταση είναι σεβαστό αυτό καθ΄ αυτό. Στο ένα άκρο τα ηθικής κλίμακας είναι τα άψυχα αντικείμενα, τα οποία δεν έχουν καμία συναισθηματική, αισθητική ή άλλη αξία και στο άλλο άκρο το έλλογο ον του Kant, ο άνθρωπος.[8] Ο σκληρός πυρήνας των δικαιωμάτων που πρέπει να απολαμβάνει ένα ον με πλήρη ηθική υπόσταση σύμφωνα με τους περισσότερους ηθικούς φιλοσόφους είναι:[9]

Α. Η δίκαιη αντιμετώπισή του.
Β. Ο σεβασμός της αυτονομίας του.
Γ. Η υποχρέωση να λαμβάνεται υπόψη το γενικότερο καλό του.
Δ. Η μη πρόκληση βλάβης.

Τα παραπάνω νομίζουμε ότι είναι εν πολλοίς συμβατά και με την ηθική φιλοσοφία του Kant.

Στο πλαίσιο της καντιανής ηθικής θεωρίας, έχει αναπτυχθεί μία ολόκληρη συζήτηση, αν τα ανθρώπινα όντα που δεν έχουν την έλλογη ικανότητα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως αυτοσκοποί ή αποκλειστικά ως μέσα.[10] Τέτοια ανθρώπινα όντα είναι τα μικρά παιδιά, οι άνθρωποι που είναι σε κωματώδη κατάσταση,

οι νοητικώς υστερούντες, τα έμβρυα κτλ. Οι περισσότεροι σχολιαστές του Kant, δέχονται ότι οι παραπάνω κατηγορίες ανθρώπων πρέπει να αντιμετωπίζονται ως αυτοσκοποί, άλλωστε το ίδιο μπορούμε να συνάγουμε μελετώντας τα ίδια τα κείμενα του Kant τα οποία αναφέρονται στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών.[11] Επιπρόσθετα αν η ηθική θεωρία του Kant υποβίβαζε τα παιδιά, τους νοητικώς πάσχοντες, τους ανθρώπους οι οποίοι βρίσκονται σε φυτική κατάσταση στο επίπεδο των πραγμάτων, που μπορούν τα έλλογα όντα να τους συμπεριφέρονται κατά το δοκούν, αποκλειστικά ως μέσα για τους δικούς τους σκοπούς, τότε θεωρούμε ότι αυτή η ηθική θεωρία θα ήταν ανάξια λόγου να μας απασχολεί τόσο πολύ.

Η μεγάλη διαμάχη υπάρχει, σχετικά με το αν μπορούμε να συμπεριφερθούμε διαφορετικά στα έμβρυα από ό,τι στα παιδιά, αν δηλαδή πρέπει να αναγνωριστεί στα έμβρυα η ανθρώπινη ιδιότητα και το έλλογο αυτής.[12] Είναι τα έμβρυα πρόσωπα ή απλώς μια κυτταρική μάζα την όποια μπορούμε να τη μεταχειριστούμε κατά το δοκούν; Συμφωνούμε με την άποψη πολλών ερμηνευτών του Kant, ότι πρέπει να αναγνωριστεί η έλλογη ιδιότητα και στα έμβρυα όπως και στα νήπια και προς τούτο παραθέτουμε τα ακόλουθα επιχειρήματα:

Ηθική υπόσταση του εμβρύου, αμβλώσεις 
και καντιανή ηθική  

• Το βασικό μας επιχείρημα είναι ότι δε διαφέρει σε τίποτα ένα έμβρυο από ένα νεογέννητο ολίγων ημερών και θα πρέπει να συμπεριφερθούμε και στα δύο το ίδιο. Διαφέρει σε τίποτα το νήπιο των λίγων ωρών ή ημερών μετά τη γέννησή του από το έμβρυο των επτά, οκτώ ή εννέα μηνών; Γιατί στο ένα δεν μπορούμε να του συμπεριφερθούμε μόνο ως μέσο, ενώ στο άλλο όχι; Αν ανατρέξουμε στον καθαρό λόγο, χωρίς άλλες ετερόνομες σκοπιμότητες, δε θα μπορούσαμε να βρούμε καμία διαφορά.
• Συμπληρωματικά του πρώτου επιχειρήματος, μερικοί υποστηρίζουν ότι για να συμπεριφερθούμε σε κάποιον ως πρόσωπο πρέπει αυτό, να έχει αυτοσυνειδησία[13] να μοιράζεται τους σκοπούς μας,[14] να αισθάνεται τις ηθικές μας υποχρεώσεις[15] κτλ. Διερωτόμαστε έχει το βρέφος μόλις γεννηθεί αυτοσυνειδησία; μοιράζεται τους σκοπούς μας; αισθάνεται ηθικές υποχρεώσεις; Και ερωτούμε γιατί δυο μέτρα και δύο σταθμά; Ο καθαρός λόγος μας το επιτρέπει αυτό;
• Το έμβρυο όπως και το βρέφος είναι δυνητικά έλλογο ον[16] και ένεκα τούτου πρέπει να του συμπεριφερόμαστε με πλήρη σεβασμό, ως αυτοσκοπός, ως ον που έχει την αξία του εγγενώς.
• Η ανθρώπινη ζωή είναι ένα δυναμικό και εξελικτικό γεγονός. Κάποια στιγμή αρχίζει και από τότε αναπτύσσεται δυναμικά.[17] Την 14^η ημέρα αρχίζει να σχηματίζεται το νευρικό σύστημα, την 22^η αρχίζει να κτυπά η καρδιά και ακλουθώντας τον Θωμά τον Ακινάτη «αν συνδέσουμε την αρχή της ζωής με την κίνηση, τότε το όριο που ψάχνουμε είναι η στιγμή που αρχίζει να χτυπά η καρδιά».[18] Όπως σημειώνουν σοβαροί ερευνητές «δεν υφίσταται άλλο όριο που να σηματοδοτεί τη δημιουργία της ανθρώπινης ζωής εκτός από τη γονιμοποίηση του ωαρίου, με αμφισβητούμενη εξαίρεση το όριο των 14 ημερών».[19] Όλες οι άλλες απόψεις που διατυπώνονται, περί γενετικού υλικού, κυτταρικής μάζας κτλ εκκινούν, όχι από τον αυτόνομο καθαρό λόγο, αλλά από ετερόνομες προϋπάρχουσες και ιδιοτελείς σκοπιμότητες.
• Γιατί είναι κακό κάποιος να αφαιρέσει τη ζωή κάποιου άλλου;[20] Γιατί του στερεί το μέλλον του, δηλαδή όλων εκείνων των εμπειριών που θα βίωνε αν ζούσε και τα έμβρυα έχουν πολύ μέλλον…. Ως εκ τούτου από την άποψη αυτή η ηθική βλάβη είναι μεγαλύτερη στα έμβρυα.
• Τέλος κάποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι το βρέφος έχει μια ενδιάμεση ηθική υπόσταση, αλλά από πουθενά όμως μέσα στη θεωρία του Kant δεν τεκμαίρεται ότι υπάρχει αυτή η ενδιάμεση βαθμίδα.

Από τα παραπάνω συνάγουμε ότι σύμφωνα με αρκετούς ερμηνευτές του Kant (ετερόνομη απόδειξη) αλλά κυρίως με το κριτήριο του καθαρού λόγου (αυτόνομη απόδειξη) που δε δεσμεύεται από ετερόνομες ιδιοτελείς σκοπιμότητες, το έμβρυο δεν είναι ούτε προέκταση του σώματος της γυναίκας, ούτε μια κυτταρική μάζα, ούτε οτιδήποτε άλλο, αλλά αυτοσκοπός που οφείλουμε και έχουμε το καθήκον να του συμπεριφερθούμε ανάλογα. «Από τη στιγμή της σύλληψης και μετά έχει δημιουργηθεί ένα νέο πρόσωπο, του οποίου το δικαίωμα στη ζωή είναι ισχυρότερο από οποιοδήποτε δικαίωμα επιλογής της εγκύου, τέτοιο που θα της επέτρεπε να καταστρέψει το έμβρυο».[21]

---

[1] KUCZEWSKI M.& POLANSKY R., Βιοηθική, εκδ. Τραυλός, (μεταφρ. Κατσιμίτσης Μ.), Αθήνα 2007, σσ 333-334 
[2] ΣΑΡΕΙΔΑΚΗΣ Ε., Βιοηθική, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2008, σ .75 
[3] KANT E., Κριτική του πρακτικού λόγου, (Ανδρουλιδάκης Κ., μεταφρ.) εκδ. εστίας, Αθήνα 2010, σ. 130 
[4] KANT E., Τα θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών, (Τζαβάρας Γ., μεταφρ.) εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1984, σ. 80 
[5] KANT E., 2010, ο.π., σ.115 
[6] SHANNON A, & KOCKLER N., An introduction to biothics, New York:Paulist Press , 2009, pp74-77 
[7] ΣΑΡΕΙΔΑΚΗΣ Ε., 2008, σ 45 
[8] Ο.π., σσ 45 - 46 
[9] Ο.π., σ. 46 
[10] PAPADAKI L., Abortion and Kant’ s Formula of Humanity, Humana mentre Journal of              Philosophical Studies, 1012, Vol. 22, p 152 
[11] ONORA O’ NEIL, Κατασκευές του λόγου, (Γραμμένου Χ. μεταφρ.), εκδ. Αρσενίδης, Αθήνα 2011Α, σσ. 289-317 
[12]PAPADAKI L., 1012, p 153 
[13] ΣΑΡΕΙΔΑΚΗΣ Ε., 2008, σ. 49 
[14] PAPADAKI L., 1012, p 152 
[15] ΣΑΡΕΙΔΑΚΗΣ Ε., 2008, σ. 51 
[16] KUCZEWSKI M.& POLANSKY R., 2007, σσ 293 -330 
[17] FELDMAN R., Εξελικτική ψυχολογία, (μεταφρ. Μπεζεβέγκης Η.) εκδ. Guteberg, Αθήνα 2009, σσ 78 – 442 και ZAHEDI-ANARAKI F. & LARIJANI B., Bioethics in the 21^st century, Croatia: Abraham Rudnic, 2011, p 91 
[18] ΣΑΡΕΙΔΑΚΗΣ Ε., 2008, σ.  70

[19] BRYANT J, & Baggott L & SEARLE J., Introduction to bioethics, West Sussex: Wiley, 2008,pp 189 -190 και ΣΑΡΕΙΔΑΚΗΣ Ε., 2008, σ 77 
[20] ΣΑΡΕΙΔΑΚΗΣ Ε., 2008, σ.78 
[21] ONORA O’ NEIL, Αυτονομία και εμπιστοσύνη στη βιοηθική,(Δρίτσας Θ. μεταφρ.) εκδ. Αρσενίδη, Αθήνα 2011Β, σ. 74

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• Σαρειδάκης Ε., (2008) Βιοηθική, εκδ., Αθήνα: Παπαζήση.
• Bernad W., (2009) Η ηθική και τα όρια της φιλοσοφίας, (μετάφραση Γραμμένου Χ.), Αθήνα: Αρσενίδη (το πρωτότυπο έργο εκδόθηκε 1985).
• Bryant J, & Baggott L. & Searle J.,( 2008) Introduction to bioethics, West Sussex: Wiley.
• Feldman R., (2009) Εξελικτική ψυχολογία, (μεταφρ. Μπεζεβέγκης Η.), Αθήνα: Guteberg.
• Zahedi –Anaraki F. & Larijani B., (2011) Bioethics in the 21^st century, Croatia: Abraham Rudnic.
• Kant E., (1984) Τα θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών, (μετάφραση Τζαβάρας Γ.) Αθήνα: Δωδώνη.
• Kant E., (2010) Κριτική του πρακτικού λόγου, (μετάφραση Ανδρουλιδάκης Κ.) Αθήνα: εστίας.
• Kuczewski M.& Polansky R., (2007) Βιοηθική, (μεταφρ. Κατσιμίτσης Μ.), Αθήνα: Τραυλός.
• Onora O’ Neil, (2011Α) Κατασκευές του λόγου, (μετάφραση Γραμμένου Χ.) Αθήνα: Αρσενίδης. (το πρωτότυπο έργο εκδόθηκε 1989).
• Onora O’ Neil, , (2011Β) Αυτονομία και εμπιστοσύνη στη βιοηθική,( μετάφραση Δρίτσας θ.) Αθήνα: Αρσενίδη. (το πρωτότυπο έργο εκδόθηκε 1989)
• Papadaki L., (2012) Abortion and Kant’ s Formula of Humanity, Humana mentre Journal of         Philosophical Studies, Vol. 22.
• Shannona H. & Kockle N.,(2009)An introduction to biothics, New York:Paulist Press .