Η θεωρία του J. Piaget για την ηθική ανάπτυξη του παιδιού - Θεωρίες Ηθικής Ανάπτυξης: Μέρος Β΄

Piaget και ηθική ανάπτυξη

του Εμμανουήλ Καραμαλάκη – Εκπαιδευτικού
MSc στην Παιδαγωγική – MSc στη Βιοηθική

Πώς ο άνθρωπος αναπτύσσει την ηθικότητά του; Πώς ενστερνίζεται και εσωτερικοποιεί τις ηθικές του αρχές και αξίες; Πώς οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί και όσα πρόσωπα είναι υπεύθυνα για την ηθική μόρφωση των παιδιών, μπορούν να παρέμβουν ώστε να τα υποβοηθήσουν στη διαδικασία αυτή; Στα παραπάνω ερωτήματα προσπαθούν να απαντήσουν οι διάφορες θεωρίες για την ηθική ανάπτυξη. Στα επόμενα άρθρα αυτής της ενότητας, θα παρουσιάσουμε συνοπτικά τις βασικότερες υπάρχουσες θεωρίες για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης, δίδοντας περισσότερη έμφαση στη γνωστική θεωρία.    

2.1. Εισαγωγή στη θεωρία του J. Piaget 

Η γνωστικό – εξελικτική θεωρία, με κύριους εκπροσώπους τον J. Piaget και τον L. Kohlberg, δίνει περισσότερο έμφαση στη διαδικασία, μέσω της οποίας πραγματοποιείται η εσωτερίκευση του γνωστικού περιεχομένου της ηθικής. Η διαδικασία ανάπτυξης της ηθικής σκέψης σύμφωνα με τη γνωστική σχολή ομοιάζει με την αντίστοιχη γνωστική θεωρία για τη νοητική ανάπτυξη του παιδιού (Κακαβούλης, 2003, σσ. 41-115).

Η θεωρία του J. Piaget για την ανάπτυξη της ηθικότητας (Piaget, 1962, Vugosky, 2008) δίνει περισσότερο έμφαση στη γνωστική της πλευρά, παρά στα ηθικά συναισθήματα και την ηθική συμπεριφορά. Ήταν ουσιαστικά ο πρώτος, που με επιστημονική μέθοδο μελέτησε τις μεταβολές του ηθικού συλλογισμού και πως αυτές σχετίζονται με τις αντίστοιχες γνωστικές μεταβολές. Ο Piaget επιχείρησε να δώσει απάντηση στο ερώτημα με ποιον τρόπο το παιδί οικειοποιείται τους κανόνες της ηθικής συμπεριφοράς και πως αναπτύσσει ένα αίσθημα σεβασμού προς αυτούς.  

Η ουσία της ηθικής κατά τον Piaget είναι ο σεβασμός προς τους κανόνες της κοινωνίας και η σωστή αντίληψη της δικαιοσύνης, δηλαδή η επικράτηση της αμοιβαιότητας και της ισότητας μεταξύ των ανθρώπων (Παπούλια-Τζελέπη, 1991 σ. 2264). Για να αποκαλύψει πως αλλάζουν οι διανοητικές ηθικές δομές σε κάθε ηλικία, πειραματίστηκε με παιδιά διάφορων ηλικιών. Πρωτίστως έδωσε ιδιαίτερη μεγάλη βαρύτητα πως τα παιδιά αντιλαμβάνονται και κατανοούν τους κανόνες του ομαδικού παιχνιδιού σε κάθε φάση της παιδικής ηλικίας (Κρασανάκη, 1987, σσ. 91-97). Ακολούθως μελέτησε τους ηθικούς κανόνες που θέτουν οι γονείς στο παιδί με τις προτροπές και τις απαγορεύσεις τους. Επιπρόσθετα χρησιμοποιώντας ζεύγη μικρών ιστοριών με παραπλήσιο θέμα, προσπάθησε να διαπιστώσει με ποια κριτήρια κρίνουν τα παιδιά τις ηθικές παραβάσεις (κλοπή, ζημιά, ψέμα). Τέλος διερεύνησε πως αναπτύσσονται στα παιδιά οι διάφορες ηθικές έννοιες (Ματσαγγούρας, 2001, σ. 454-455, Κακαβούλης, 2003, σσ. 39-71, Παρασκευοπούλος, τομ 3, σ.172). Αμέσως παρακάτω θα παρουσιάσουμε εν συντομία τη θεωρία του Piaget για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης στα παιδιά. 


2.1. Η ανάπτυξη της ηθικής σκέψης

Η ανάπτυξη της ηθικής σκέψης

Αφού πρώτα ο Piaget μελέτησε πως τα παιδιά αντιλαμβάνονται τους κανόνες του ομαδικού παιχνιδιού, (Vugosky, 2000, σσ. 157 -177, Παρασκευοπούλου, τ.2, 1985, σσ.106-114) έπειτα προσπάθησε να διερευνήσει πως αυτά κατανοούν τους ηθικούς κανόνες και ποια κριτήρια χρησιμοποιούν για να κρίνουν αν μια πράξη είναι καλή ή κακή. Από τους κανόνες ηθικής συμπεριφοράς, ο Piaget επέλεξε να ερευνήσει αυτούς που αφορούν το ψέμα, την αταξία και την κλοπή (Κακαβούλης, 2003 σσ. 54-61).

Τα συμπεράσματα του τα εξήγαγε δίνοντας στα παιδιά ζεύγη μικρών ιστοριών, στις οποίες παρουσίαζε συγκεκριμένες πράξεις και ζητούσε από τα υποκείμενα να τις κρίνουν (Παπούλια Τζελέπη, 1991 σ. 2264). Για παράδειγμα είναι πολύ γνωστό το ζεύγος δύο ιστοριών, όπου στη μια ιστορία ένα παιδί έσπασε άθελά του οχτώ ποτήρια ανοίγοντας την πόρτα ενός δωματίου, ενώ στη δεύτερη ιστορία ένα άλλο παιδί έσπασε ένα μόνο ένα ποτήρι καθώς προσπαθούσε να κλέψει μαρμελάδα από ένα βάζο (Ματσαγγούρας, 2001, σ. 454-460).

 Από τις αναλύσεις των συστηματικών συζητήσεων που είχε ο Piaget με τα υποκείμενα των ερευνών του πάνω σε παρόμοιες ιστορίες κατέληξε στα παρακάτω συμπεράσματα σχετικά με την παιδική αταξία το ψέμα και την κλοπή:

Όσον αφορά την παιδική αταξία, τα μικρότερα παιδιά αξιολογούσαν τις πράξεις με βάση το υλικό αποτέλεσμα, ανεξάρτητα από τα κίνητρα. Έτσι ένα παιδί των 7 ετών θα απαντήσει ότι έπρεπε να

τιμωρηθεί περισσότερο αυτός που έσπασε τα περισσότερα ποτήρια (παρόλο που δεν το έκανε σκόπιμα) και λιγότερο αυτός που έσπασε 1 ποτήρι (αν και το έσπασε ενώ πήγε να κλέψει). Αυτό που μετρά είναι η ποσότητα της υλικής ζημιάς και όχι το κίνητρο που παρωθεί κάποιον να κάνει την αταξία (Παρασκεύοπουλος, τ.3, 1985, σσ. 173-175). Η ηθική σκέψη είναι ετερόνομη. Στις μεγαλύτερες ηλικίες και κυρίως μετά την ηλικία των δέκα ετών τα παιδιά μπορούν να αξιολογήσουν τα κίνητρα των πράξεων και να κρίνουν ανάλογα. Μετά τα την ηλικία των 10 ετών τα παιδιά κατακτούν την αυτόνομη ηθική σκέψη (Κακαβούλης, 2003 σσ. 54-58).

Όμοια συμπεράσματα εξήγαγε ο Piaget και στην περίπτωση της κλοπής. Μέχρι την ηλικία των 7 ετών τα παιδιά κρίνουν με βάση το υλικό αποτέλεσμα. Μετά τα 7 έτη αρχίζει το παιδί να λαμβάνει υπόψη του και τα κίνητρα που οδηγούν κάποιο στην πράξη αυτή (Κακαβούλης, 2003, σσ. 58-60).

Τέλος, όσον αφορά το ψέμα ο Piaget διέκρινε μια σειρά από εξελικτικά στάδια. Μέχρι την ηλικία των 6 ετών τα παιδιά θεωρούν το ψέμα σαν μια κακή λεκτική φράση στην οποία αντιδρούν αρνητικά οι μεγάλοι. Δεν μπορεί το παιδί στην ηλικία αυτή να αντιληφθεί την ευθύνη που έχει αυτός που λέει ψέματα, καθώς και τα αρνητικά αποτελέσματα που τυχόν αυτό μπορεί να προκαλέσει. Μετά την ηλικία των 6 ετών έως τα 10 χρόνια το παιδί ορίζει ως ψέμα οτιδήποτε δεν είναι αλήθεια, ακόμα και το λάθος. Το ψέμα κρίνεται μόνο με εξωτερικά κριτήρια και δεν αξιολογείται η πρόθεση, βλέπουμε, λοιπόν, ότι το παιδί εκδηλώνει ετερόνομη ηθική σκέψη. Μετά την ηλικία των 9 ετών το παιδί θεωρεί ως ψέμα «αυτό που δεν είναι αλήθεια και λέγεται με πρόθεση». Πλέον εισέρχεται στο στάδιο της αυτόνομης ηθικής σκέψης και καθίσταται ικανό να λαμβάνει υπόψη του και την πρόθεση αυτού που λέει κάτι που δεν είναι αλήθεια (Κακαβούλης, 2003, σσ. 60-61).

Όπως διαπιστώσαμε από τα παραπάνω «στη θεωρία του Piaget για την ηθική ανάπτυξη κυριαρχούν δυο βασικά θέματα. Το ένα αφορά το πέρασμα από τον εγωκεντρισμό στην αποκέντρωση και το άλλο το πέρασμα από την ετερονομία στην αυτονομία. Πρόκειται για δύο ζεύγη εννοιών, που συνιστούν κλειδιά στην ηθική ψυχολογία του Piaget» (Κρασανάκης, 2004, σ. 39).

 Ο εγωκεντρισμός, είναι η τάση που έχει το νήπιο να θεωρεί τον εαυτό του ως το κέντρο κάθε δραστηριότητας και να αδυνατεί να δει την προοπτική του άλλου. Όσο περνά η ηλικία, τόσο αποκεντρώνεται από τον εαυτό του και κατανοεί περισσότερο τους άλλους. Το ενδιαφέρον του παιδιού γίνεται ολοένα και περισσότερο από ατομικό κοινωνικό. Η αποκέντρωση αυτή πραγματοποιείται μετά το 7^ο έτος.  

Η ετερονομία και η αυτονομία είναι το άλλο ζεύγος των εννοιών του Piaget. Το παιδί αρχικά υπακούει τυφλά σε κανόνες που του θέτουν οι μεγαλύτεροι και ιδιαιτέρα οι γονείς του. Η συμμόρφωση προς τις εντολές των άλλων συνιστά την ετερόνομη ηθική. Οι ηθικές αξίες μεταδίδονται στον νέο άνθρωπο είτε με πίεση είτε με συνεργασία. Όσο μεγαλώνει το παιδί, τόσο λιγότερο υφίσταται την επίδραση των μεγάλων. Η συχνή επίσης κοινωνική συναναστροφή, ιδιαιτέρα με τους ομηλίκους του, το βοηθά να ανακαλύψει τα όρια μεταξύ του εαυτού του και των άλλων ανθρώπων. Αρχίζει δειλά – δειλά να κρίνει, να σκέπτεται ηθικά και να αισθάνεται την ανάγκη να συμπεριφέρεται στους άλλους, όπως θα ήθελε και εκείνοι να συμπεριφέρονται προς αυτόν. Έτσι προοδευτικά η ηθική σκέψη γίνεται μερικά ή γενικά αυτόνομη (Κρασανάκης, 2004, σ. 39-41).

2.2. Τα στάδια της ηθικής ανάπτυξης

Η ανάπτυξη της ηθικής σκέψης

 Ο Piaget, αφού πραγματοποίησε όλες τις προαναφερθείσες έρευνες κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα παιδιά μέχρι την ηλικία των 12 ετών ακολουθούν τρία εξελικτικά στάδια ηθικής ανάπτυξης (Κογκούλης, 2008. σσ. 259 – 260).

Α. Προηθικό στάδιο ηθικής ανάπτυξης. (0 - 5 ετών) Στο στάδιο αυτό τα παιδιά δεν κατανοούν την ύπαρξη των κανόνων και δεν ενδιαφέρονται να τους τηρήσουν. Προς το τέλος της προηθικής περιόδου, το νήπιο παρατηρώντας να παίζουν τα μεγαλύτερα παιδιά με κανόνες προσπαθεί να τα μιμηθεί και έτσι σιγά – σιγά αρχίζει να συνειδητοποιεί την ύπαρξή τους, χωρίς όμως να αντιλαμβάνεται ότι αυτοί πρέπει να τηρούνται με ακρίβεια και συνέπεια. (Κακαβούλης, 2003 σσ. 42 - 43).

Β. Στάδιο ετερόνομης ηθικής ή του ηθικού ρεαλισμού. (5 - 8 ετών) Το παιδί που διανύει το στάδιο της ετερόνομης ηθικής ανάπτυξης, αρχίζει να δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για τους κανόνες και υποτάσσεται πλήρως σε αυτούς. Μάλιστα θεωρεί ότι οι ηθικοί κανόνες είναι σε κάθε περίπτωση ιεροί και απαραβίαστοι. (Παπούλια Τζελέπη, σ 2264) Αρκετά παιδιά, πιστεύουν ότι οι κανόνες έγιναν από τον Θεό ή τους γονείς τους. Ως προς τους κανόνες της ηθικής συμπεριφοράς πιστεύουν ότι κακή πράξη είναι μόνο αυτή που τιμωρείται. Σε σχέση με το ερώτημα γιατί το παιδί πιστεύει ότι οι κανόνες είναι ιεροί, αμετάβλητοι και απαραβίαστοι ο Piaget υποστήριξε ότι αυτό συμβαίνει για δυο λόγους. Ο πρώτος λόγος είναι η εξουσία που ασκούν πάνω του οι ενήλικες, η οποία διαμορφώνει μια σχέση υποταγής με το παιδί. Ο δεύτερος λόγος είναι η εγωκεντρική σκέψη, η οποία κυριαρχεί στα παιδιά αυτής της ηλικίας και δεν τους επιτρέπει να κατανοήσουν την προοπτική των άλλων συνανθρώπων τους, τα παιδιά νομίζουν ότι οι άλλοι έχουν ακριβώς τις ίδιες σκέψεις με τις δικές τους. Αυτή ακριβώς την αδυναμία την ονομάζει ηθικό ρεαλισμό (Κακαβούλης, 2003, σ. 43).

 Γ. Στάδιο της αυτόνομης ηθικής ή της συνεργασίας. Η βαθμιαία αποδέσμευση του παιδιού από την κυριαρχία των ενηλίκων και παράλληλα η αλληλεπίδραση του με τα αλλά παιδιά, συμβάλουν έτσι ώστε οι κανόνες να θεωρούνται πλέον ως «αποτέλεσμα αμοιβαίας κοινωνικής συμφωνίας για τη θεραπεία αναγκών, οι οποίοι είναι δυνατό κάθε φορά να αναθεωρούνται ή και να καταργούνται ανάλογα με τις περιστάσεις» (Παπούλια Τζελέπη, σσ. 2264). Επίσης τώρα πλέον το παιδί λαμβάνει υπόψη του και τα κίνητρα που κρύβονται πίσω από μια πράξη για να κρίνει αν αυτή είναι καλή η κακή.

ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΗΘΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ
ΗΛΙΚΙΑ	ΠΡΟΗΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
0-2	Το παιχνίδι είναι κινητικό χωρίς καμία αναφορά σε ομάδα και κανόνες. Πρώτες αρνήσεις και απαγορεύσεις των γονέων. (λεκτικές εκφράσεις όπως «μη», «όχι», «καλό» «κακό».
3-5	Το παιδί μιμείται τα μεγαλύτερα παιδιά που παίζουν αλλά έχουμε ατελή επίγνωση των κανόνων του παιχνιδιού, βαθμιαία αρχίζει να συνεργάζεται για την τήρηση των κανόνων του παιχνιδιού. Οι πράξεις αξιολογούνται με βάση την αντικειμενική ευθύνη και δε λαμβάνεται υπόψη η πρόθεση. Καλό είναι αυτό που αμείβεται και κακό αυτό που τιμωρείται. Πιστεύει στην τιμωρία της ανταπόδοσης και τη φυσική δικαιοσύνη. Έχει συνείδηση της ομαδικής ευθύνης και πιστεύει ότι η ομαδική τιμωρία είναι άδικη.
	ΕΤΕΡΟΝΟΜΗ ΗΘΙΚΗ
5-6	Το παιδί ενδιαφέρεται περισσότερο για τους κανόνες τους οποίους θεωρεί ότι είναι αμετάβλητοι και ιεροί. Σωστή ή λανθασμένη συμπεριφορά είναι αυτό που οι μεγάλοι θεωρούν σωστό ή λάθος. Οι ηθικοί κανόνες ορίζονται από τους μεγάλους και πρέπει να τηρούνται. Το κακό αξιολογείται με βάση την αντικειμενική ευθύνη και το αποτέλεσμα. Μια κακή πράξη δεν τιμωρείται μόνο από τους ενήλικες αλλά και από τη φύση. Το καλό πρέπει να αμείβεται και το κακό να τιμωρείται. Όμως αν το κακό δεν το βλέπει κανείς δεν είναι κακό.
7-8	Ηθικός ρεαλισμός Αρχίζει να κατανοεί τις ανάγκες του άλλου. Οι κανόνες του παιχνιδιού και οι ηθικοί κανόνες προέρχονται από τους μεγάλους. Αρχίζει να έχει συνείδηση των κανόνων του παιχνιδιού και των ηθικών κανόνων
	ΑΥΤΟΝΟΜΗ ΗΘΙΚΗ
8-9	Το παιδί ενδιαφέρεται για την τήρηση των κανόνων οι οποίοι πιστεύει ότι είναι προϊόν αμοιβαίας κοινωνικής συμφωνίας. Αξιολόγηση των πράξεων με βάση την πρόθεση και τα κίνητρα αυτού που πράττει. Η ειλικρίνεια είναι απαραίτητη και ψέμα είναι αυτό που δεν είναι αλήθεια και λέγεται με πρόθεση. Η ομαδική ευθύνη εξυπηρετεί την αλληλεγγύη. Πίστη στη δικαιοσύνη της ανταπόδοσης και της απόλυτης ισότητας.
9-10	Οι κανόνες ενδεχομένως μπορούν να αλλάξουν αλλά προτιμώνται οι καθιερωμένοι.
10 -11	Συνειδητοποίηση της συναισθηματικής κατάστασης των άλλων. Απόλυτη ανάγκη για συνεργασία στο παιχνίδι για την τήρηση των κανόνων.
11-12	ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΝΟΝΩΝ: Όλοι οι κανόνες που γίνονται αποδεκτοί μετά από αμοιβαία κοινωνική συμφωνία είναι καλοί. Συνεργασία για τη δημιουργία νέων κανόνων ή τη μετατροπή των παλιών με σκοπό την αμοιβαία ευχαρίστηση στο παιχνίδι Κριτήρια υποκειμενικής ευθύνης για τις ηθικές πράξεις Δικαιοσύνη της αναλογικής ισότητας.
Προσαρμοσμένο από Κακαβούλης, 2003, σσ. 72-73

2.3. Κριτική θεώρηση  

Ο Piaget σίγουρα άνοιξε νέους ορίζοντες για την κατανόηση της ηθικής συμπεριφοράς και ανάπτυξης. Το έργο του υπήρξε αφετηρία για να αναπτυχθεί η έρευνα στον τομέα αυτό της ψυχολογίας. Πολλές από τις μεταγενέστερες έρευνες επιβεβαίωσαν τα συμπεράσματα του Piaget ενώ άλλες τα αμφισβήτησαν, τα τροποποίησαν ή και τα συμπλήρωσαν. Οι περισσότερες μελέτες επιβεβαίωσαν τα βασικά γνωρίσματα της θεωρίας του Piaget όσον αφορά την αυτόνομη και ετερόνομη ηθική σκέψη. Αντίθετα δεν επιβεβαιωθήκαν οι ηλικίες που καθόρισε ο Piaget σε σχέση με τα επίπεδα της ηθικής σκέψης. Διαπιστώθηκε ότι η ηθική ανάπτυξη και εξέλιξη, κατά κανόνα δε σταματάει στην ηλικία των 12 ετών αλλά πολύ αργότερα (Κακαβούλης, 2003, σσ. 73-78) 

  Βιβλιογραφία

• Piaget J., (1962) The moral judgment of Child., N.Y:Collier Books. (αρχική έκδοση 1932)
• Vugosky L., (2000) Νους στην κοινωνία, (Μπίμπου Α, Βοσνιάδου Σ, μεταφρ.) Αθήνα: Gutenberg.
• Κακαβούλης, Α., (2003) Ηθική ανάπτυξη και αγωγή, Αθήνα.
• Κογκούλη Ι., (2008) Κατηχητική και Χριστιανική Παιδαγωγική, Θεσσαλονίκη: Κυριακίδη.
• Κρασανάκη Γ., (1987) Ψυχολογία του παιδιού. Αθήνα.
• Κρασανάκη Γ., (2004) Ηθικές και Θρησκευτικές βάσεις της ψυχικής ανάπτυξης του ανθρώπου από Πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου: ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ, Ρέθυμνο.
• Ματσαγγούρας Η., (2001) Η σχολική τάξη, Αθήνα: Γρηγόρη.
• Παπανούτσος Ε., (1995) Ηθική τ. 1, Αθήνα: Δωδώνη.
• Παπανούτσος Ε., (1995) Ηθική τ. 2. Αθήνα: Δωδώνη.
• Παπούλια Τζελέπη Π., (1991Α) Ηθικότητος ανάπτυξη, Λήμμα στην Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 4^ος Αθηνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Παπούλια Τζελέπη Π., (1991Β) Ηθική αγωγή και εκπαίδευση, Λήμμα στην Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 4^ος Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Παρασκευοπούλου Ι., (1985) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 2, Αθήνα.
• Παρασκευοπούλου Ι., (1985) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 3, Αθήνα.
• Παρασκευοπούλου Ι., (1995) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 1, Αθήνα.

Προσαρμοσμένο από: Καραμαλάκης Ε., (2010) Η ανάπτυξη της ηθικής σκέψης στους μαθητές της δευτεροβάθμιος εκπαίδευσης – εμπειρική έρευνα, Μεταπτυχιακή Εργασία, Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ.