3. Οι κανόνες του παιδικού παιχνιδιού και η έννοια της δικαιοσύνης στη θεωρία του Piaget για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης. - Θεωρίες Ηθικής Ανάπτυξης: Μέρος Γ΄

Θεωρίες Ηθικής Ανάπτυξης

J. Piaget

του Εμμανουήλ Καραμαλάκη – Εκπαιδευτικού

MSc στην Παιδαγωγική – MSc στη Βιοηθική 

Στο προηγούμενο άρθρο της παρούσας ενότητας παρουσιάσαμε τη θεωρία του J. Piaget για την ηθική ανάπτυξη του παιδιού. Εδώ, στο πλαίσιο της ίδιας θεωρίας, θα εξετάσουμε πρώτον με ποιον τρόπο τα παιδιά κατανοούν τους κανόνες του ομαδικού παιδικού παιχνιδιού και δεύτερον πως αντιλαμβάνονται την έννοια της δικαιοσύνης.

3.1. Οι κανόνες του παιδικού παιχνιδιού.

Οι κανόνες του παιδικού παιχνιδιού

Κάθε ηθική έχει ένα σύστημα από κανόνες και ο Piaget θεωρούσε ότι η ουσία της ηθικής ζωής εντοπίζεται στον σεβασμό που έχει ο κάθε άνθρωπος προς αυτούς. Ο σεβασμός των κοινωνικών και ηθικών κανόνων είναι προϊόν μάθησης. Το παιδί μαθαίνει να τηρεί και να σέβεται τους κανόνες αυτούς από τους ενηλίκους των προηγουμένων γενεών και ιδιαιτέρα από τους γονείς του. Οι γονείς από τη βρεφική  ηλικία θέτουν στο παιδί ένα σύνολο κανόνων συμπεριφοράς, τους οποίους τα παιδιά οικειοποιούνται μέσα από την καθημερινή αλληλεπίδρασή τους με τους μεγαλύτερους.

  Ξεχωριστή σημασία για την ηθική ανάπτυξη του νέου ανθρώπου έχει το παιχνίδι, ιδιαιτέρα το ομαδικό παιχνίδι (Vugosky, 2000, σσ. 157-177, Παρασκευοπούλου, τ.2, 1985 σσ. 106–114). «Τα αποτελέσματα των ερευνών του Piaget έδειξαν ότι δεν μπορεί κανείς να ξεχωρίσει τους κανόνες του παιχνιδιού από το σύνολο της ζωής του παιδιού. Οι κανόνες, τους οποίους το παιδί εφαρμόζει στα παιχνίδια του σιγά – σιγά βιώνονται ως κανόνες της πρακτικής ζωής με όλες τις μορφές της. Πρόκειται για εσωτερικοποίηση των κανόνων, όποτε η ηθική αποκτά διπλό χαρακτήρα, θεωρητικό και πρακτικό. Η θεωρία χαράζει δρόμους και η πράξη καταξιώνει τη θεωρία, την κρίνει και τη δοκιμάζει» (Κρασανάκη, 2004, σ 39).

Ο Piaget, πρώτα διεξήγαγε συστηματική παρατήρηση του τρόπου με τον όποιο έπαιζαν τα παιδιά και ακολούθως πραγματοποίησε μεθοδικό διάλογο μαζί τους σε σχέση με το παιχνίδι και τους κανόνες του. Από την παραπάνω διαδικασία διαπίστωσε ότι η εφαρμογή των κανόνων του παιχνιδιού στα παιδιά ακολουθεί τέσσερα εξελικτικά στάδια ανάπτυξης: (Κακαβούλης, 2003, σσ. 45 -55)

Α΄ ΣΤΑΔΙΟ: Κινητικό - ατομικό παιχνίδι. (έως το 2^ο έτος) Το πρώτο στάδιο αντιστοιχεί στη βρεφική ηλικία κατά την οποία το βρέφος παίζει ατομικά. Σε αυτό το είδος του παιχνιδιού το βρέφος επαναλαμβάνει, ανακυκλώνοντας πολλές φορές μια κινητική δραστηριότητα, χωρίς όμως να έχει καμία συνείδηση των κανόνων του παιχνιδιού και χωρίς καμία αναφορά σε κάποια ομάδα παιδιών (Κακαβούλης, 2003, σ. 47). Σε αυτό το στάδιο οι κανόνες δεν είναι υποχρεωτικοί και τα παιδιά είτε δε συνειδητοποιούν ότι υπάρχουν κανόνες, είτε δε νιώθουν την ανάγκη να τους τηρήσουν (Κακαβούλης, 2003, σσ. 51 -52).

Β. ΣΤΑΔΙΟ: Εγωκεντρικό παιχνίδι. Το δεύτερο στάδιο αντιστοιχεί στη νηπιακή ηλικία (2^ο - 5^ο έτος). Τώρα το παιχνίδι χαρακτηρίζεται από την εγωκεντρικότητα. Το νήπιο ξεκινά σιγά – σιγά να αντιλαμβάνεται την ύπαρξη των κανόνων στο παιχνίδι και αρχίζει να μιμείται οτιδήποτε βλέπει να κάνουν τα άλλα παιδιά. Παρά ταύτα δεν υπάρχει ουσιαστική συνεργασία μεταξύ των μελών της ομάδας. Το νήπιο και αν ακόμα παίζει με άλλα παιδιά ουσιαστικά παίζει μόνο του. Έχει δηλαδή συντρόφους αλλά όχι συμπαίχτες, γι΄ αυτό πολλοί το ονομάζουν παράλληλο και συντροφικό παιχνίδι (Παρασκευοπούλου, τ. 2, 1985 σ. 111). Το νήπιο σε αυτή τη μορφή του παιχνιδιού θέλει να κερδίζει πάντοτε και αμέσως, δε λαμβάνει υπόψη του τους κανόνες και δε συνειδητοποιεί ότι παίζει απομονωμένο από τα άλλα παιδιά.

Η διαφορά αυτού του σταδίου σε σχέση με το προηγούμενο είναι ότι το παιδί πρώτον αρχίζει τώρα σιγά – σιγά να αντιλαμβάνεται ότι το παιχνίδι έχει κάποιους κανόνες και δεύτερον επιδιώκει να παίζει με άλλα παιδιά άσχετα αν τελικά δεν το καταφέρνει. Αυτό που το εμποδίζει να παίξει ομαδικά είναι οι περιορισμοί που θέτει το γνωστικό επίπεδο της νοητικής του ανάπτυξης. Εξαιτίας της εγωκεντρικής του σκέψης δεν μπορεί εύκολα να αντιληφθεί την προοπτική του άλλου. Το νήπιο δεν είναι ικανό να αντιληφθεί τον ρόλο του άλλου προσώπου, να κατανοήσει την άποψη κάποιου άλλου και να θεωρήσει ότι η δική του άποψη είναι μια από τις πολλές άλλες πιθανές απόψεις (Παρασκευοπούλου, τ. 2, 1985 σ. 36). Ο εγωισμός αυτός βέβαια δεν είναι ηθικός, ο οποίος δημιουργείται από ένα υπερτροφικό εγώ, αλλά είναι μια γνωστική νοητική αδυναμία (Παρασκευοπούλου, τ. 2, 1985 σσ. 36-38). Το εγωκεντρικό παιχνίδι είναι ένα μεταβατικό στάδιο μεταξύ του ατομικού και του κοινωνικού παιχνιδιού (Κακαβούλης, 2003, σ. 47-49).

Τους καθιερωμένους κανόνες σε αυτό το στάδιο το παιδί τους βλέπει σαν να είναι ιεροί και απαραβίαστοι. Επίσης, κάθε πρόταση για αλλαγή των κανόνων σημαίνει και παραβίασή τους. Αυτό δείχνει ξεκάθαρα ότι βρίσκεται στο επίπεδο της ετερόνομης ηθικής σκέψης. Από το ένα μέρος το παιδί νιώθει την ανάγκη να σέβεται τους κανόνες του παιχνιδιού και από την άλλη εξαιτίας της γνωστικής του αδυναμίας, δεν τους τηρεί. Η συνύπαρξη της εγωκεντρικότητας και της πίστης για το απαραβίαστο των κανόνων αποτελεί πράγματι μια περίεργη αντινομία (Κακαβούλης, 2003, σσ. 51-53).

Γ. ΣΤΑΔΙΟ: Κοινωνικό ή συνεργατικό παιχνίδι. (6 – 10 ετών) Στο στάδιο αυτό το παιδί αρχίζει να μετέχει ενεργά στα ομαδικά παιχνίδια, ενδιαφέρεται για την τήρηση των κανόνων και προσπαθεί να κερδίσει. Παρά ταύτα η έννοια των κανόνων είναι πολλές φορές συγκεχυμένη στη σκέψη του και έτσι δεν κατανοεί πλήρως το πόσο καθοριστική σημασία έχουν οι κανόνες μέσα στο παιχνίδι. Το παιδί ναι μεν έχει την ειλικρινή πρόθεση να τηρήσει τους κανόνες αλλά στην πραγματικότητα δεν μπορεί να το επιτύχει. Αυτό συμβαίνει πιθανόν από τη γνωστική αδυναμία του παιδιού να συλλάβει νοητικά τους κανόνες (Κακαβούλης, 2003, σσ. 49-50).

Δ΄ ΣΤΑΔΙΟ: Κωδικοποίηση κανόνων. (11- 12 ετών) Εδώ τα παιδιά αρχίζουν να αποκτούν την αφαιρετική σκέψη και έτσι η κωδικοποίηση των κανόνων αποκτά γι΄ αυτά μεγάλη σημασία, μετέχουν σε ομαδικά παιχνίδια τηρώντας με ακρίβεια τους κανόνες, οι οποίοι είναι οριστικοί και αμετάβλητοι (Κακαβούλης, 2003, σ. 50).

 Στο τρίτο και τέταρτο στάδιο οι κανόνες του παιχνιδιού θεωρούνται πλέον προϊόν αμοιβαίας συμφωνίας μεταξύ των μελών της ομάδας και όχι σαν κάτι που επιβάλλεται από τους μεγάλους. Επίσης, οι κανόνες μπορούν να αλλάξουν αν υπάρχει κοινή συμφωνία των μελών της ομάδας (αυτόνομη ηθική σκέψη). Με την εμφάνιση της αυτόνομης ηθικής σκέψης ο σεβασμός των κανόνων του παιχνιδιού εκδηλώνεται τόσο με τη νοητική τους κατανόηση, όσο και με την πιστή τήρησή τους (Κακαβούλης, 2003, σσ 52-53).

3.2. Η έννοια της δικαιοσύνης 

Η έννοια της δικαιοσύνης

Ο Piaget, όπως προαναφέραμε, θεωρούσε ότι η ουσία της ηθικής σκέψης και πράξης είναι ο σεβασμός προς τους κοινωνικούς κανόνες. Από τις μελέτες του πάνω στους ηθικούς κανόνες διαπίστωσε ότι υπάρχουν δύο είδη σεβασμού προς τους κανόνες. Από τη μία πλευρά ο μονόπλευρος σεβασμός προς τους μεγάλους και σε αυτούς που έχουν την εξουσία αναπτύσσει την ετερόνομη ηθική. Από την άλλη μεριά, ο αμοιβαίος σεβασμός μεταξύ των ατόμων μιας κοινωνικής ομάδας αναπτύσσει την αυτόνομη ηθική. Ο Piaget θεωρούσε «τη δικαιοσύνη ως μια φυσική κατάσταση των κοινωνικών σχέσεων και ως μια ρυθμιστική αρχή της ισορροπίας και της κοινωνικής συνοχής. Γι΄ αυτό και η ανάπτυξη της έννοιας

αυτής στο παιδί κάνει πιο φανερή την αυτόνομη ηθική» (Κακαβούλης, 2003, σ. 62). Ο Piaget διερεύνησε σε σχέση με τη δικαιοσύνη, πώς αναπτύσσονται στο παιδί οι έννοιες της δίκαιης ανταπόδοσης, της ομαδικής και ατομικής ευθύνης, της ισότητας και της φυσικής δικαιοσύνης. Από την παραπάνω έρευνα (Κακαβούλης, 2003, σσ. 61-67) διαπίστωσε ότι η έννοια της δικαιοσύνης αναπτύσσεται σε τρία εξελικτικά στάδια: (Κακαβούλης, 2003, σσ. 67-68)

Α. ΣΤΑΔΙΟ. Δικαιοσύνη της ανταπόδοσης. (6-9 ετών) Σε αυτή την ηλικία τα παιδιά πιστεύουν ότι κάθε παράβαση πρέπει να τιμωρείται, μάλιστα τα μικρότερα παιδιά ζητούν πρόσθετη τιμωρία. «Το παιδί δέχεται την τιμωρία ως νόμιμη ενέργεια και πιστεύει στην αυτόματη τιμωρία, που υπάρχει στη φύση και στα άψυχα αντικείμενα» (Δανάσης – Αφεντακης, 1996, σ. 385).

Β. ΣΤΑΔΙΟ. Δικαιοσύνη της απόλυτης ισότητας. (9 - 12 ετών) Δικαιοσύνη σε αυτό τα στάδιο ανάπτυξης είναι η ίση διανομή. Το ενδιαφέρον τους επικεντρώνεται στην απόλυτη ισότητα. Από τα παιδιά απαιτείται δικαιοσύνη όταν τιμωρείται κάποιος. Με την πάροδο του χρόνου όμως μειώνεται βαθμιαία η πίστη στην αυτόματη δικαιοσύνη (Δανάσης – Αφεντακης, 1996, σ. 385).

Γ. ΣΤΑΔΙΟ. Δικαιοσύνη της αναλογικής ισότητας. (12 – 14 ετών) Η ισότητα εδώ λαμβάνει υπόψη της την ιδιαιτερότητα του κάθε προσώπου και της κάθε περίστασης. Μια τιμωρία είναι δίκαιη, όταν είναι ανάλογη του παραπτώματος, της ιδιαιτερότητας του παραβάτη και των συνθηκών κάτω από τις οποίες πραγματοποιήθηκε το παράπτωμα. «Τα παιδιά συνδέουν την έννοια της δικαιοσύνης με την έννοια του τι είναι σωστό να γίνεται κατά περίπτωση» (Κακαβούλης, 2003, σ. 68).

Επίσης ο Piaget μελέτησε τον τρόπο που αναπτύσσεται η έννοια της δικαιοσύνης σε σχέση με την εξουσία των μεγάλων και διέκρινε επίσης τρία εξελικτικά στάδια: (Κακαβούλης, 2003, σσ. 68-70)

Α. ΣΤΑΔΙΟ. Δικαιοσύνη της ανταπόδοσης. (5-8 ετών) Η δικαιοσύνη σ’ αυτό στο στάδιο ταυτίζεται με αυτό που ορίζει η εξουσία. Από το στάδιο αυτό επίσης απουσιάζει η ιδέα της αναλογικής ισότητας εξαιτίας του λόγου ότι η ιδέα της αναλογικής ισότητας προϋποθέτει ένα βαθμό αυτονομίας απέναντι στην εξουσία.

Β. ΣΤΑΔΙΟ. Δικαιοσύνη της απόλυτης ισότητας. (8-12 ετών) Τα παιδιά στο στάδιο αυτό διάκεινται αρνητικά έναντι της υπακοής και της τιμωρίας. Η δικαιοσύνη της απόλυτης ισότητας υπερισχύει έναντι αυτής της ανταπόδοσης.

Γ. ΣΤΑΔΙΟ. Δικαιοσύνη της αναλογικής ισότητας. (12-14 ετών) Στο στάδιο αυτό τα παιδιά πιστεύουν ότι η δικαιοσύνη πρέπει να απονέμεται με βάση τις ιδιαίτερες συνθήκες στις οποίες βρίσκεται το κάθε άτομο.

 Από τη σύντομη παρουσίαση της θεωρίας του Piaget σε σχέση με τους κανόνες του ομαδικού παιχνιδιού και την έννοια της δικαιοσύνης διαπιστώνουμε ότι η ηθική ανάπτυξη στις μικρότερες ηλικίες είναι περισσότερο ετερόνομη, ενώ στις μεγαλύτερες ηλικίες τείνει να καταστεί ολοένα και περισσότερο ηθικά αυτόνομη. Τέλος αξίζει να σημειώσουμε τη μεγάλη χρησιμότητα των ερευνών που πραγματοποίησε ο Piaget για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης στα παιδιά. Με το έργο του κατόρθωσε να ανιχνεύσει πολλές όψεις της ηθικής σκέψης και να μας δώσει τις βάσεις  ώστε να καταστούμε ικανοί να διδάξουμε με τρόπο επιστημονικό και άρα περισσότερο αποδοτικό την ηθική στους νέους ανθρώπους. 

Βιβλιογραφία

• Piaget J., (1962) The moral judgment of Child., N.Y:Collier Books. (αρχική έκδοση 1932)
• Vugosky L., (2000) Νους στην κοινωνία, (Μπίμπου Α, Βοσνιάδου Σ, μεταφρ.) Αθήνα: Gutenberg.
• Δανάσης – Αφεντακης Α., (1996) Μάθηση και ανάπτυξη, Αθήνα.
• Κακαβούλης, Α., (2003) Ηθική ανάπτυξη και αγωγή, Αθήνα.
• Κρασανάκη Γ., (1987) Ψυχολογία του παιδιού. Αθήνα.
• Κρασανάκη Γ., (2004) Ηθικές και Θρησκευτικές βάσεις της ψυχικής ανάπτυξης του ανθρώπου από Πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου: ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ, Ρέθυμνο.
• Ματσαγγούρας Η., (2001) Η σχολική τάξη, Αθήνα: Γρηγόρη.
• Παρασκευοπούλου Ι., (1985) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 2, Αθήνα.
• Παρασκευοπούλου Ι., (1985) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 3, Αθήνα.
• Παρασκευοπούλου Ι., (1995) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 1, Αθήνα.