4. Η θεωρία του Lawrence Kohlberg για την ηθική ανάπτυξη - Θεωρίες Ηθικής Ανάπτυξης: Μέρος Δ΄

Ηθική ανάπτυξη και Lawrence Kohlberg

του Εμμανουήλ Καραμαλάκη – Εκπαιδευτικού
MSc στην Παιδαγωγική – MSc στη Βιοηθική 

4.1. Εισαγωγή στη θεωρία του L. Kohlberg 

Ο Αμερικανός ψυχολόγος και καθηγητής του Harvard Lawrence Kohlberg επηρεασμένος από τις ιδέες του J. Piaget και του J. Dewey ανέπτυξε μια ενδιαφέρουσα θεωρία για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης (Kohlberg, 1984). Ο Kohlberg χρησιμοποιώντας την ατομική συνέντευξη ως μέθοδο έρευνας, επινόησε μια σειρά από προκλητικά ηθικά διλήμματα, τα οποία καλύπτουν τις βασικές δομές της ηθικότητας και τα παρουσίασε στα παιδιά σαν ιστορίες. (Πουρκός, 1990, σσ. 19-52, Ματσαγγούρας, 2001, σσ. 462-463). Η κάθε ιστορία διαβάζεται στα παιδιά και στη συνέχεια τους ζητείται να διατυπώσουν την άποψή τους για το πως νομίζουν ότι πρέπει να λυθεί το συγκεκριμένο ηθικό δίλημμα που τους δίνεται. Σε όλες τις περιπτώσεις η έμφαση δίνεται όχι τόσο στην ίδια τη λύση, αλλά στον συλλογισμό και στη λογική δομή που χρησιμοποιεί το κάθε παιδί για να λύσει το δίλημμα (Κακαβούλης, 2003 σσ. 80-82). Το βασικότερο είναι ότι χρησιμοποίησε ερωτήσεις οι οποίες ξεκινούσαν με το πώς και το γιατί, «γιατί πρέπει να γίνει έτσι;», «πως δικαιολογείται αυτή η πράξη;», «γιατί η αξία της ζωής είναι πιο σημαντική από αυτή της ιδιοκτησίας;» κτλ.(Πουρκός, 1990, σσ. 19 – 52).
Η ατομική συνέντευξη με τα παιδιά, σύμφωνα με την αντικειμενική μέθοδο έρευνας που δημιούργησε ο Kohlberg, εγγράφεται όλη σε κασέτα μαγνητοφώνου και ακολούθως μετά το πέρας της συνέντευξης οι απαντήσεις απομαγνητοφωνούνται και καταγράφονται σε χαρτί ώστε να αξιολογηθούν. Η ανάλυση του απομαγνητοφωνημένου υλικού πραγματοποιείται με βάση το τυποποιημένο σύστημα εκτίμησης της ηθικής κρίσης που κατασκεύασε ο Kohlberg με τους συνεργάτες του (Πουρκός, 1990, σσ. 36 – 52).
Με βάση τις απαντήσεις που δίνουν τα παιδιά στα διάφορα διλήμματα και τους λόγους που προβάλουν για να τις δικαιολογήσουν, ο Kohlberg καθόρισε τρία επίπεδα ηθικότητας με δύο επιμέρους στάδια το καθένα (Παπούλια Τζελέπη, 2001Β, 2264). Τα στάδια αυτά δεν είναι άκαμπτα, γι’ αυτό είναι προτιμότερο να τα θεωρούμε γενικούς οδηγούς στην προσπάθεια μας να κατανοήσουμε την ηθική σκέψη των παιδιών και των εφήβων.

4.2 Τα βασικά γνωρίσματα των σταδίων της ηθικής ανάπτυξης. 

Τα βασικά γνωρίσματα των σταδίων της ηθικής ανάπτυξης.

Ο Kohlberg όσον αφορά τα κύρια γνωρίσματα των ηθικών σταδίων υποστήριξε ότι οι βασικές - κοινωνικές και ηθικές δομές της σκέψης είναι καθολικές και υπερπολιτισμικές, επίσης διακήρυξε ότι ανάμεσα στα στάδια της ηθικής σκέψης υπάρχει μια καθολική και σταθερή λογική διαδοχική σειρά. Ειδικότερα υποστήριξε τις παρακάτω αναπτυξιακές νομοτέλειες: (Πουρκός, 1990, σσ. 55- 56) 

Α. ΣΥΝΟΛΙΚΟΤΗΤΑ: Κάθε στάδιο ηθικής ανάπτυξης αποτελείται από ένα ενιαίο σύνολο γνωρισμάτων και σε καμία περίπτωση δεν είναι ένα συνάθροισμα στοιχείων άσχετων μεταξύ τους. 
Β. ΙΕΡΑΡΧΙΚΟΤΗΤΑ: Τα γνωστικά ηθικά σχήματα που αποκτηθήκαν σε προηγούμενα στάδια δεν εκλείπουν, αλλά ενυπάρχουν ενσωματωμένα στα επόμενα στάδια. Τα στοιχεία από τα κατωτέρα ηθικά στάδια εμπεριέχονται στα ανώτερα στάδια αναδιοργανωμένα. 
Γ. ΔΙΑΔΟΧΙΚΟΤΗΤΑ: Κανένας δεν μπορεί να κατακτήσει τα ανώτερα ηθικά στάδια αν προηγουμένως δεν περάσει από τα κατώτερα. Όλα τα στάδια διαδέχονται το ένα το άλλο με λογική σειρά και τάξη. Κάθε στάδιο είναι αναγκαίο ώστε να ολοκληρωθεί το προηγούμενο και να προετοιμαστεί το επόμενο. 
Δ. ΜΗ ΑΝΤΙΣΤΡΕΨΙΜΟΤΗΤΑ: Αφού κάποιος κατακτήσει τις δομές ενός ηθικού σταδίου είναι πλέον αδύνατο να οπισθοδρομήσει σε κατώτερο στάδιο.

Η ηθική σκέψη διαμορφώνεται από την αλληλεπίδραση της νοητικής ανάπτυξης και του τρόπου διά του οποίου το άτομο αντιλαμβάνεται τη σχέση του με το κοινωνικό σύνολο. Η μετάβαση από το ένα στάδιο στο άλλο, πραγματοποιείται σύμφωνα με την παρακάτω αναπτυξιακή διαδικασία: «όταν το παιδί φθάνει σε ένα σημείο που δεν μπορεί πλέον να αφομοιώσει νέες πληροφορίες με τις υπάρχουσες σε αυτό γνωστικές δομές και σχήματα. Τότε οδηγείται στην αναδιοργάνωση των γνωστικών του δομών, για να μπορεί να δίνει λύση στα προβλήματα που αντιμετωπίζει» (Πουρκός, 1990, σσ. 91-92). Για να αναπτυχθεί η ηθική σκέψη είναι ιδιαίτερα σημαντικό το παιδί να μετέχει στη λήψη αποφάσεων και να ανταλλάσσει απόψεις με άλλους πάνω στα ηθικά ζητήματα. Ιδιαιτέρα αποτελεσματικές επίσης, για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης είναι οι αντιτιθέμενες απόψεις, γιατί προκαλούν συγκρούσεις στη σκέψη του παιδιού και έτσι το παιδί για να λύσει αυτές τις συγκρούσεις αναγκάζεται να αναδιοργανώσει την ηθική του σκέψη σε ανώτερο κάθε φορά ηθικό επίπεδο (Πουρκός, 1990, σ. 92). 

4.3. Τα τρία ηθικά επίπεδα ανάπτυξης της ηθικής σκέψης 

Tα τρία ηθικά επίπεδα ανάπτυξης της ηθικής σκέψης
Kohlberg

Ο Kohlberg βασιζόμενος στις παραπάνω έρευνες και αφού τροποποίησε και επεξεργάστηκε τη θεωρία του Piaget, ισχυρίστηκε ότι η ηθική ανάπτυξη εξελίσσεται σε τρία ηθικά επίπεδα, το καθένα από τα οποία υποδιαιρείται σε δύο επιμέρους στάδια (Κογκούλη, 1995, σσ. 39-41, Σαράντης & Ματσαγγούρας, 2004, σ. 340, Καψάλη, 2006, σσ. 134-140). Σε μεταγενέστερες έρευνές του ο Kohlberg πρότεινε και ένα έβδομο στάδιο το οποίο έχει σχέση με τη θρησκευτική εμπειρία και πίστη και ανιχνεύεται πέρα από τη συμβατική ηθική (Κακαβούλης, 2003, σ. 101).

Σε αυτό το σημείο θα προσπαθήσουμε να εκθέσουμε συνοπτικά τα κύρια γνωρίσματα του κάθε επιπέδου ηθικής ανάπτυξης καθώς και των αντίστοιχων ηθικών τους σταδίων. Τα τρία επίπεδα της ηθικής ανάπτυξης του Kohlberg είναι: (Κακαβούλης, 2003 σσ. 93–111, Πουρκός, 1990, σσ. 67 -131, D. Fontana, 1995, σσ. 287-288, Παρασκεύοπουλος, 1985, τ 3, σσ. 176-179)

          

ΕΠΙΠΕΔΟ 1o: ΠΡΟΣΥΜΒΑΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ

(1–9 ετών περίπου) 

Το προσυμβατικό ηθικό επίπεδό είναι αντίστοιχο με την προσυλλογιστική και συγκεκριμένη σκέψη του Piaget (Παρασκευοπούλου, τ.1, 1985, σσ. 59-60). Οι ηθικές κρίσεις του παιδιού βασίζονται αποκλειστικά στις επικείμενες ποινές ή αμοιβές. Οι κανόνες, οι προσδοκίες και τα ηθικά κριτήρια καθορίζονται από τα ισχυρά πρόσωπα του περιβάλλοντος του παιδιού. Η ηθική δηλαδή εδώ είναι ετερόνομη και προσδιορίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον (Παπούλια Τζελέπη, 2001Α σσ. 2265). 
Α΄ Στάδιο: Ηθική εστιασμένη στην τιμωρία και στην υπακοή: Το στάδιο αυτό αντιστοιχεί στην προσχολική ηλικία. Το παιδί υπακούει στους κανόνες κατά γράμμα και οι πράξεις του καθοδηγούνται από την επιθυμία του να αποφύγει την τιμωρία. Κακό είναι μόνο ό,τι τιμωρείται. Η ηθική συμπεριφορά ορίζεται από αυτούς που έχουν την εξουσία, όπως είναι οι γονείς και οι παιδαγωγοί. Τα παιδιά δεν έχουν πραγματικό ηθικό συναίσθημα, αλλά η συμπεριφορά τους μπορεί να κατευθυνθεί από την απλή ενίσχυση. Η ηθική τους σκέψη είναι εγωκεντρική και δεν είναι ικανά να λάβουν υπόψη τους την προοπτική, τις ανάγκες, τα ενδιαφέροντα και τις απόψεις των άλλων συνανθρώπων τους, θεωρώντας ότι όλοι σκέπτονται και νιώθουν όπως αυτά (Πουρκός Μ, 1990, σσ. 68 -750). 
Β΄ Στάδιο: Ατομικιστική – χρησιμοθηρική ηθικότητα: Το στάδιο αυτό αντιστοιχεί με τη σχολική ηλικία. Σωστή δράση είναι αυτή που έχει αποτέλεσμα για το παιδί προσωπικά. Ό,τι με συμφέρει είναι και ηθικό. Οι πράξεις που προκαλούν ευχάριστα αποτελέσματα είναι ηθικές, ενώ όσες απολήγουν σε δυσάρεστα αποτελέσματα είναι ανήθικες, η ηθική δηλαδή εδώ είναι ωφελιμιστική. Το παιδί μπορεί να δείχνει ικανό να ικανοποιήσει τις ανάγκες των άλλων, αυτό όμως γίνεται μόνο επειδή το αποτέλεσμα είναι άμεσα επωφελές για το ίδιο. Οι διαπροσωπικές σχέσεις δε βασίζονται όπως στα ανώτερα ηθικά στάδια στον σεβασμό, στην αφοσίωση και στην ευγνωμοσύνη, αλλά στη συναλλαγή της μορφής «μου προσφέρεις κάτι και σου το ανταποδίνω με κάτι άλλο» (Κακαβούλης, 2003 σσ. 94–95, Πουρκός, 1990, σσ. 76-82).

ΠΙΝΑΚΑΣ 1
ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΗΘΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ KOHLBERG
ΠΡΟΣΥΜΒΑΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ
ΣΤΑΔΙΑ ΗΘΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ	Χαρακτηριστικά της ηθικότητας. Τι είναι σωστό; Γιατί πρέπει να κάνουμε το σωστό;
ΣΤΑΔΙΟ Α. Ηθική εστιασμένη στην τιμωρία και στην υπακοή	Αντιστοιχεί στην προσχολική ηλικία. Η ηθική του σκέψη είναι εγωκεντρική, νομίζει ότι όλοι σκέπτονται και νιώθουν όπως αυτό. Η ηθική συμπεριφορά ορίζεται από αυτούς που έχουν την εξουσία όπως είναι οι γονείς και οι δάσκαλοι. Κακό είναι μόνο ό,τι τιμωρείται. Το παιδί υπακούει στους κανόνες κατά γράμμα.  Οι πράξεις του παιδιού καθοδηγούνται από την επιθυμία του να αποφύγει την τιμωρία.
ΣΤΑΔΙΟ Β. Ατομικιστική – χρησιμοθηρική ηθικότητα	Ό,τι με συμφέρει είναι και ηθικό. Οι πράξεις που προκαλούν ευχάριστα αποτελέσματα είναι ηθικές, ενώ όσες απολήγουν σε δυσάρεστα αποτελέσματα είναι ανήθικες, δηλαδή εδώ η ηθική είναι ωφελιμιστική. Το παιδί μπορεί να δείχνει ικανό να ικανοποιήσει τις ανάγκες των άλλων, αυτό όμως γίνεται μόνον επειδή το αποτέλεσμα είναι άμεσα επωφελές για το ίδιο. Οι διαπροσωπικές σχέσεις βασίζονται στη συναλλαγή της μορφής «μου προσφέρεις κάτι και σου το ανταποδίνω με κάτι άλλο».
Προσαρμοσμένο από Κακαβούλης, 2003, σσ. 72-73 και Παρασκεύοπουλος, 1985, τ.3, σ.177

ΕΠΙΠΕΔΟ 2o: ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ

ΕΠΙΠΕΔΟ 2o: ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ

Οι περισσότεροι έφηβοι και ενήλικες λειτουργούν με βάση το συμβατικό επίπεδο ηθικής σκέψης. Σε αυτό το επίπεδο οι ηθικές κρίσεις του παιδιού βασίζονται κυρίως στα πρότυπα και στις προσδοκίες των ισχυρών προσώπων. Ό,τι επιδοκιμάζεται και επαινείται από την κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκει είναι και ηθικά αποδεκτό. Το παιδί ταυτίζει το εγώ του με την κοινωνική ομάδα που ανήκει (Πουρκός, 1990, σσ. 82-83). 

Γ΄ Στάδιο: Ηθική του «καλού παιδιού». Το παιδί συμμορφώνεται με τις προσδοκίες της στενότερης

ομάδας προκειμένου να αποφύγει την αποδοκιμασία και την απόρριψη. Ηθικά καλό ή κακό είναι αυτό που οι άλλοι θεωρούν ότι είναι. Η ηθικότητα μιας πράξης κρίνεται από την ευαρέσκεια ή τη δυσαρέσκεια που τυχόν προκαλεί στους άλλους. Το κύριο κίνητρο που παρωθεί κάποιον στη σωστή συμπεριφορά είναι η ανάγκη του να φαίνεται καλός στα μάτια των άλλων ανθρώπων. Το παιδί τώρα αρχίζει να κρίνει συνυπολογίζοντας και την πρόθεση του πταίσαντος και όχι μόνο από το μέγεθος της ζημιάς (Κακαβούλης,2003 σσ. 95-97).

  Δ΄ Στάδιο: Ηθική της «έννομης τάξης» (νόμος και τάξη). Σε αυτό το στάδιο το άτομο αναπτύσσει ένα αίσθημα καθήκοντος απέναντι στην εξουσία και στη διατήρηση της υπάρχουσας κοινωνικής τάξης. Ηθικό είναι ότι επιβάλουν οι νόμοι, τους οποίους το άτομο οφείλει να υπερασπίζεται. Οι κανόνες και οι νόμοι πρέπει να τηρούνται εκτός από ακραίες περιστάσεις. Η τήρηση της έννομης τάξης θεωρείται ότι είναι πιο σημαντική από τις ανάγκες των ατόμων. Το παιδί θεωρεί τους νόμους σταθερούς και αμετάβλητους και δεν κατανοεί ότι ο νόμος είναι μια κοινωνική συμβατικότητα που ενδεχομένως μπορεί και να αλλάξει, αν δεν εξυπηρετεί το κοινό συμφέρον (Παρασκεύοπουλος, 1985, τ.3, σσ. 176-177, Κακαβούλης, 2003, σσ. 97).

ΠΙΝΑΚΑΣ 2
ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΗΘΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ KOHLBERG
ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ
ΣΤΑΔΙΑ ΗΘΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ	Χαρακτηριστικά της ηθικότητας. Τι είναι σωστό; Γιατί πρέπει να κάνουμε το σωστό;
ΣΤΑΔΙΟ Γ. Ηθική του «καλού παιδιού».	Συμμορφώνεται με τις προσδοκίες της στενότερης ομάδας για να αποφύγει την αποδοκιμασία και την απόρριψη. Το παιδί τώρα αρχίζει να κρίνει συνυπολογίζοντας και την πρόθεση του πταίσαντος και όχι μόνο από το μέγεθος της ζημιάς. Ηθικά καλό ή κακό είναι αυτό που οι άλλοι θεωρούν ότι είναι. Το κύριο κίνητρο που παρωθεί κάποιον στη σωστή συμπεριφορά είναι η ανάγκη του να φαίνεται καλός στα μάτια των άλλων ανθρώπων.
ΣΤΑΔΙΟ Δ. Ηθική της «έννομης τάξης» (νόμος και τάξη)	Το άτομο αναπτύσσει ένα αίσθημα καθήκοντος απέναντι στην εξουσία και στη διατήρηση της υπάρχουσας κοινωνικής τάξης.  Ηθικό είναι ότι επιβάλουν οι νόμοι, τους οποίους το άτομο οφείλει να υπερασπίζεται.  Η τήρηση της έννομης τάξης θεωρείται ότι είναι πιο σημαντική από τις ανάγκες των ατόμων. Με το να τηρούμε τους νόμους αποφεύγουμε την κοινωνική αποδιοργάνωση.
Προσαρμοσμένο από Κακαβούλης, 2003, σσ. 72-73 και Παρασκεύοπουλος, 1985, τ.3, σ.177

                                                   

 
 ΕΠΙΠΕΔΟ 3o: ΜΕΤΑΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ

(ΑΥΤΟΝΟΜΗ ΗΘΙΚΗ) 

Στο επίπεδο της μετασυμβατικής ηθικής το άτομο συμπεριφέρεται καθοδηγούμενο από τις προσωπικές του αρχές, χωρίς να δεσμεύεται από τις πεποιθήσεις της ομάδας στην οποία ανήκει ή από τα πρόσωπα εξουσίας. Τα αξιολογικά κριτήρια και πρότυπα σύμφωνα με τα οποία το άτομο κρίνει τις πράξεις, τα έχει από πριν ο ίδιος σκεφθεί, αποδεχθεί και εσωτερικεύσει. Ηθικό είναι ότι είναι σύμφωνο με την ηθική του συνείδηση, δηλαδή με εσωτερικευμένα ηθικά κριτήρια, που με τη δική του θέληση και προαίρεση έχει υιοθετήσει το άτομο. Τα κριτήρια μάλιστα αυτά λειτουργούν ανεξάρτητα από την άμεση ή έμμεση κοινωνική επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία. Επίσης, το άτομο τώρα πλέον είναι ικανό, να διαχωρίζει τις καθολικές ηθικές αξίες και αρχές που έχουν καθολική εγκυρότητα και ισχύ από τους τυπικούς συμβατικούς κοινωνικούς κανόνες. Τέλος, μόνο μια μειοψηφία των ενηλίκων τελικά κατακτά το επίπεδο αυτό.      
Ε΄ Στάδιο: Ηθική του κοινωνικού συμβολαίου: Η ιδέα της δικαιοσύνης και της νομιμότητας γίνεται πιο σημαντική από την απλή διατήρηση του status quo. Το άτομο αναγνωρίζει ότι οι υπάρχοντες κανόνες και η ηθική μπορεί ενίοτε να βρίσκονται σε σύγκρουση και η χρυσή τομή μεταξύ των δύο δεν είναι πάντα εύκολη υπόθεση. Επίσης αυξάνεται η αίσθηση ότι και οι κανόνες και οι νόμοι υπόκεινται σε πιθανή ή και επιθυμητή τροποποίηση ή αλλαγή, η αλλαγή όμως είναι νομοκανονιστική, δηλαδή το σύστημα μπορεί να αλλάξει μόνο εκ των ένδον. Ο κακός νόμος πρέπει να αλλάζει και όχι να παραβιάζεται. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην ανάγκη για ανθρώπινα δικαιώματα και δημοκρατικά θεσπισμένους δικαίους νόμους (Παρασκεύοπουλος, 1985, τ.3, σσ. 176-177, Κακαβούλης, 2003, σσ. 98-99). 
ΣΤ΄ Στάδιο: Καθολικές προσωπικές ηθικές αρχές: Στο ανώτατο ηθικό επίπεδο οι ηθικές ιδέες και αρχές ενσωματώνονται μέσα σε μια συνεπή και συνεκτική φιλοσοφία ζωής. Εδώ οι πράξεις κρίνονται με βάση τις πανανθρώπινες ηθικές αξίες και την προσωπική ηθική συνείδηση του καθενός. Ηθικό είναι οτιδήποτε προκαλεί εσωτερική ικανοποίηση και ανήθικο οτιδήποτε προκαλεί αυτοκαταδίκη, επίσης ηθικό είναι ό,τι εναρμονίζεται με τις καθολικές αρχές της δικαιοσύνης και την αξία του ανθρωπίνου προσώπου ως αυτοσκοπού. Έτσι μπορεί κανείς να πειθαρχεί στους νόμους και να νιώθει ενοχή στην περίπτωση που παραβιάζονται οι προσωπικές του πεποιθήσεις και αρχές.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3
ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΗΘΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ KOHLBERG
ΕΠΙΠΕΔΟ ΜΕΤΑΣΥΜΒΑΤΙΚΗΣ – ΑΥΤΟΝΟΜΗΣ ΗΘΙΚΗΣ
ΣΤΑΔΙΑ ΗΘΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ	Χαρακτηριστικά της ηθικότητας. Τι είναι σωστό; Γιατί πρέπει να κάνουμε το σωστό;
ΣΤΑΔΙΟ Ε. Ηθική του κοινωνικού συμβολαίου	Το άτομο αναγνωρίζει ότι οι υπάρχοντες κανόνες και η ηθική μπορεί ενίοτε να βρίσκονται σε σύγκρουση. Αυξάνεται η αίσθηση ότι οι κανόνες και οι νόμοι υπόκεινται σε πιθανή ή και επιθυμητή τροποποίηση η αλλαγή. Όμως αυτή η αλλαγή είναι νομοκανονιστική, δηλαδή το σύστημα μπορεί να αλλάξει μόνο εκ των ένδον.  Ο κακός νόμος πρέπει να αλλάζει και όχι να παραβιάζεται. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην ανάγκη για ανθρώπινα δικαιώματα και δημοκρατικά θεσπισμένους δίκαιους νόμους.
ΣΤΑΔΙΟ Στ. Καθολικές προσωπικές ηθικές αρχές	Οι ηθικές ιδέες και αρχές ενσωματώνονται μέσα σε μια συνεπή και συνεκτική φιλοσοφία ζωής. Οι πράξεις κρίνονται με βάση τις πανανθρώπινες ηθικές αξίες και την προσωπική ηθική συνείδηση του καθενός. Ηθικό είναι ό,τι προκαλεί εσωτερική ικανοποίηση και ανήθικο είναι ό,τι προκαλεί αυτοκαταδίκη. Επίσης ηθικό είναι ό,τι εναρμονίζεται με τις καθολικές αρχές της δικαιοσύνης και την αξία του ανθρωπίνου προσώπου ως αυτοσκοπού.  Έτσι μπορεί κανείς να πειθαρχεί στους νόμους και να νιώθει ενοχή στην περίπτωση που παραβιάζονται οι προσωπικές του πεποιθήσεις και αρχές.
Προσαρμοσμένο από Κακαβούλης, 2003, σσ. 72-73 και Παρασκεύοπουλος, 1985, τ.3, σ.177

  




4.3.1. Το έβδομο στάδιο ηθικής ανάπτυξης
4.3.1. Το έβδομο στάδιο ηθικής ανάπτυξης
 
Σε μεταγενέστερες μελέτες του ο Kohlberg προχώρησε στη σύλληψη ενός ακόμα σταδίου ηθικής ανάπτυξης. Το στάδιο αυτό βρίσκεται πέρα και πάνω από τη συμβατική ηθική και αναφέρεται περισσότερο στον χώρο της θρησκευτικής εμπειρίας και πίστης. (Κακαβούλης, 2003 σ. 101) Λίγα μόνο άτομα μπόρεσαν να κατακτήσουν αυτό το στάδιο. Τέτοια άτομα είναι ο Σωκράτης, ο Χριστός, ο Μάρτιν Λούθερ King και η Αδελφή Τερέζα.
Το άτομο που εισέρχεται στο στάδιο αυτό χαρακτηρίζεται από πλήρη έλλειψη εγωκεντρισμού. «Στην κατάσταση αυτή ο άνθρωπος ανακατεύεται με το σύμπαν και κρίνει τις ηθικές πράξεις όχι σαν άνθρωπος μόνο αλλά και ως στοιχείο της φύσης και του κόσμου. Λειτουργεί έτσι σε μια κατάσταση μεταξύ ηθικής και μεταφυσικής, θεωρώντας τη ζωή ως μέρος ενός όλου, μιας ενότητας πνεύματος και φύσεως (…) Έτσι χωρίς δισταγμό θα λέγαμε ότι ο άνθρωπος του 7^ου σταδίου γίνεται περισσότερο άνθρωπος, ον μεταφυσικό, ον θρησκευτικό, ον έξω από τα στενά όρια του κόσμου τούτου, άνθρωπος του υπερπέραν, του ουρανού, όπως θα έλεγε η χριστιανική θεώρηση της ζωής» (Κρασανάκη, 2004, σ. 43). 

4.4. Ένα ηθικό δίλημμα 

Ηθικά προβλήματα και ανάπτυξη ηθικής σκέψης

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τον τρόπο με τον οποίον αποτιμάται η ηθική σκέψη, θα παρουσιάσουμε ένα ηθικό δίλημμα και ακολούθως θα αναφέρουμε εν συντομία τις πιθανές απαντήσεις των παιδιών ανάλογα με το ηθικό στάδιο που βρίσκονται. Το ηθικό πρόβλημα είναι: (Παρασκεύοπουλος, τ3, 1985, σσ. 176-179)

Ο πατέρας του Γιώργου, του είχε υποσχεθεί ότι αν μάζευε ο ίδιος από το χαρτζιλίκι του τα 50 ευρώ που χρειαζόταν για το εισιτήριο του, θα τον άφηνε να πάει εκδρομή με τους συμμαθητές του. Αργότερα όμως ο πατέρας χρειάστηκε τα χρήματα και τα ζήτησε από το παιδί. Ο Γιώργος είπε ψέματα στον πατέρα του ότι είχε μόνο 20 ευρώ, ενώ είχε μαζέψει 60 ευρώ. Έδωσε στον πατέρα του τα 20 ευρώ και τα υπόλοιπα τα κράτησε για τον εαυτό του. Μια μέρα ο Γιώργος εκμυστηρεύτηκε το παραπάνω γεγονός στον μικρότερο αδελφό του τον Γιάννη. Ο Γιάννης θα πρέπει να αποκαλύψει στον πατέρα του τι έκανε ο αδελφός του;

Ως προς τις υποθετικές απαντήσεις των παιδιών που βρίσκονται στα διάφορα επίπεδα ηθικής ανάπτυξης, (σύμφωνα με τις υπάρχουσες έρευνες) το παιδί που βρίσκεται στο προηθικό επίπεδο μπορεί να αποφασίσει να το πει ή όχι στον πατέρα του ανάλογα με τον ποιον θα φοβηθεί ότι θα τον τιμωρήσει πιο πολύ, τον πατέρα του ή τον μεγαλύτερό του αδελφό και στις δύο περιπτώσεις η βασική αρχή είναι η ίδια: η αποφυγή της τιμωρίας. (Στάδιο 1). Επιπλέον μπορεί το παιδί να αποφασίσει να μην το πει με τη σκέψη ότι αν το μαρτυρήσει στον πατέρα τους, τότε στο μέλλον όταν και εκείνος κάνει κάτι το οποίο δεν είναι σωστό και το μάθει ο αδελφός του θα του το ανταποδώσει και θα το πει και εκείνος με τη σειρά του στον πατέρα τους. Το κίνητρό του στην περίπτωση αυτή είναι η συναλλαγή για μελλοντική χρήση. (Στάδιο 2).
To παιδί που βρίσκεται στο επίπεδο της συμβατικής ηθικής μπορεί να αποφασίσει να μην το πει, γιατί φοβάται ίσως μια πιθανή απόρριψη από τους φίλους του. Το κίνητρό του στην περίπτωση αυτή είναι η αποφυγή της αποδοκιμασίας από τη στενότερη ομάδα. (Στάδιο 3) Επίσης μπορεί να αποφασίσει να το πει, γιατί πρέπει να κάνει αυτό που του λένε οι γονείς του. Το κίνητρο εδώ είναι η συμμόρφωση με την αυθεντία. (Στάδιο 4)
Σχετικά με το άτομο που βρίσκεται στο επίπεδο της αυτόνομης ηθικής, μπορούμε να ισχυριστούμε, ότι η στάση του καθορίζεται από θέματα αρχής. Οι αποφάσεις του είναι θέμα προσωπικών πεποιθήσεων. Έτσι μπορεί να αποφασίσει να μην το πει βασιζόμενος στην αρχή της εμπιστοσύνης «ότι δεν είναι τίμιο να προδώσω την εμπιστοσύνη που μου έχει». Επίσης μπορεί να αποφασίσει να το πει, διότι θεωρεί ότι είναι πιο σημαντικό να είναι κανείς φιλαλήθης, παρά να κάνει αυτό που αρέσει στους άλλους. (Πουρκός, 1990, σσ. 55 – 131, Κακαβούλης, 2003 σσ. 86-104)
 Φθάνουν όλα τα άτομα στο επίπεδο της αυτόνομης ηθικής;

4.5. Φθάνουν όλα τα άτομα στο επίπεδο της αυτόνομης ηθικής;

Φθάνουν όλα τα άτομα στο επίπεδο της αυτόνομης ηθικής;

Από όσα έχουμε προαναφέρει, θα ανέμενε κανείς, ότι όλα τα φυσιολογικά άτομα θα κατακτήσουν όλα τα στάδια της ηθικής ανάπτυξης με την πάροδο της ηλικίας. Δυστυχώς, όπως έχουν δείξει εμπειρικές έρευνες, η αυτόνομη ηθική δεν είναι προνόμιο όλων των ανθρώπων. Αν και όλοι οι άνθρωποι ακολουθούν την ίδια πορεία ηθικής ανάπτυξης, το τέρμα δεν είναι το ίδιο για όλους. (Παρασκεύοπουλος, 1985, τ.3, σσ. 180-181) Ο ίδιος ο Kohlberg επισημαίνει ότι μόνο ένα μικρό ποσοστό των ατόμων φθάνει στο μετασυμβατικό επίπεδο ηθικής σκέψης, οι περισσότεροι άνθρωποι εξελίσσονται μέχρι το τρίτο και τέταρτο στάδιο. Όπως έχουν δείξει ορισμένες έρευνες από τα άτομα της ηλικίας των 18 ετών κανένα άτομο δεν έχει κατακτήσει το 5^ο στάδιο, ενώ μόνο το 10% στην ηλικία των 36 ετών έχουν φθάσει στο πέμπτο στάδιο της ηθικής ωριμότητας (Κακαβούλης, 2003, σσ. 105-107).
Σημαντικό ρόλο για την ηθική ανάπτυξη του ατόμου παίζει το πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει, η νοημοσύνη που έχει, (προϋπόθεση για την κατάκτηση της αυτόνομης ηθικής σκέψης, είναι η προηγούμενη κατάκτηση της ικανότητας για τυπική σκέψη) καθώς και η ευκαιρία που έχει το κάθε αναπτυσσόμενο άτομο για ηθική μάθηση και πράξη. Η εκπαίδευση στο σημείο αυτό μπορεί και πρέπει να έχει σημαντικό ρόλο. Στο παιδί πρέπει να δοθούν οι ευκαιρίες έτσι ώστε να κατανοήσει, ότι δεν πρέπει να σκέπτεται και να πράττει έχοντας ως μόνο και απόλυτο κριτήριο το προσωπικό του όφελος. «Η εφαρμογή των παγκόσμιων ηθικών αρχών, πρέπει να γίνει στόχος κάθε μορφής διαπαιδαγώγησης και ατομικής καλλιέργειας. Οι ηθικές αξίες που πιστεύει το άτομο πρέπει να έχουν καθολικό, πανανθρώπινο κύρος» (Κρασανάκη, 2004, σσ. 42).

Βιβλιογραφία

• Fontana, D., (1996) ψυχολογία για εκπαιδευτικούς,(Μ. Λώμη, μεταφρ.)  Αθήνα: Σαββάλας. (το πρωτότυπο έργο εκδόθηκε 1981)
• Kohlberg, L., (1984) Essays on Moral Development. Vol. 2: The Psychology of Moral Development. San Francisco: Harper and Row.
• Vugosky L., (2000) Νους στην κοινωνία, (Μπίμπου Α, Βοσνιάδου Σ, μεταφρ.) Αθήνα: Gutenberg.
• Κακαβούλης, Α., (2003) Ηθική ανάπτυξη και αγωγή, Αθήνα.
• Κρασανάκη Γ., (1987) Ψυχολογία του παιδιού. Αθήνα.
• Κρασανάκη Γ., (2004) Ηθικές και Θρησκευτικές βάσεις της ψυχικής ανάπτυξης του ανθρώπου από Πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου: ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ, Ρέθυμνο.
• Ματσαγγούρας Η., (2001) Η σχολική τάξη, Αθήνα: Γρηγόρη.
• Παπούλια Τζελέπη Π., (1991Α) Ηθικότητος ανάπτυξη, Λήμμα στην Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 4^ος Αθηνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Παπούλια Τζελέπη Π., (1991Β) Ηθική αγωγή και εκπαίδευση, Λήμμα στην Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 4^ος Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Παρασκευοπούλου Ι., (1985) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 2, Αθήνα.
• Παρασκευοπούλου Ι., (1985) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 3, Αθήνα.
• Παρασκευοπούλου Ι., (1995) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 1, Αθήνα. Πουρκός Μ., (1990) Η ανάπτυξη της ηθικής αυτονομίας, Αθήνα.
• Πουρκός Μ., (2004)Για ποια ηθική αγωγή και ανάπτυξη των παιδιών στην εποχή της πληροφορίας και της παγκοσμιοποιημένης αγοράς μιλάμε; από Πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου: ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΑΓΩΓΉ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ,  Ρέθυμνο 
• Πουρκός Μ., (1990) Η ανάπτυξη της ηθικής αυτονομίας, Αθήνα.

Προσαρμοσμένο από: Καραμαλάκης Ε., (2010) Η ανάπτυξη της ηθικής σκέψης στους μαθητές της δευτεροβάθμιος εκπαίδευσης – εμπειρική έρευνα, Μεταπτυχιακή Εργασία, Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ.