5. Ερωτηματολόγιο για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης. - Διδακτική αξιοποίηση (Θεωρίες Ηθικής Ανάπτυξης: Μέρος Ε΄)

Ερωτηματολόγιο για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης.

Διδακτική αξιοποίηση

του Εμμανουήλ Καραμαλάκη – Εκπαιδευτικού

MSc στην Παιδαγωγική – MSc στη Βιοηθική

5.1. Εισαγωγικά

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού ως προς την υποστήριξη της ηθικής αγωγής των παιδιών είναι πολύ λεπτός. Όταν ο δάσκαλος επιθυμεί σκόπιμα να ανακινήσει θέματα ηθικής και αξιών, μπορεί να το κάνει συζητώντας διάφορα ηθικά προβλήματα, τύπου Kohlberg. Ένα μεγάλο μέρος της εργασίας στην τάξη πρέπει να αφιερώνεται στην ικανότητα αναγνώρισης της οπτικής γωνίας του άλλου, έτσι ώστε να υπάρχει συμπάθεια και συναισθηματική συμμετοχή προς τους συνανθρώπους μας.

Μέσα στη σχολική ζωή, οι δάσκαλοι και οι δασκάλες έχουν άπειρες ευκαιρίες να εφαρμόσουν και να διδάξουν ή να παραβιάσουν και να παραμελήσουν τους κανόνες του ηθικού μας βίου. Πάνω απ’ όλα και με δεδομένο ότι ο μαθητής είναι ένα ενεργό υποκείμενο, το σχολείο πρέπει να σέβεται την ετερότητα του κάθε μαθητή. Συνεπώς η εκπαίδευση δεν πρέπει να αντιμετωπίζει τα παιδιά σαν να είναι παραλλαγές ενός και μόνο ατόμου.

Στον τόπο μας είναι πολύ συνηθισμένο να συζητούμε για τα θέματα της θρησκευτικής και ηθικής αγωγής με έναν άκρως θεωρητικό τρόπο. Πολλές φορές μάλιστα υπάρχει και μια μικρή ή μεγάλη δόση καχυποψίας, όταν προσπαθούμε να προσεγγίζουμε αυτά τα θέματα όχι μόνο θεωρητικά, αλλά και πρακτικά (Περσελής, 1998, σσ. 76-77).

Σύμφωνα με τις αρχές της σύγχρονης διδακτικής, μέσα στις αίθουσες διδασκαλίας οι εκπαιδευτικοί δεν πρέπει να αρχίζουν το μάθημά τους από το διδακτικό εγχειρίδιο, αλλά από το σημείο στο οποίο βρίσκονται οι μαθητές τους (Tomlinson, 2004, σσ. 7-10). Η διδασκαλία πρέπει να πραγματοποιείται έχοντας ως βάση τις προϋπάρχουσες ιδέες του μαθητή, οι οποίες μπορεί ενδεχομένως να είναι και εσφαλμένες. Ο εκπαιδευτικός όμως οφείλει να τις γνωρίζει και να ξεκινά από αυτές, ώστε να μπορέσει στη συνέχεια με τον κατάλληλο διδακτικό τρόπο να τις αναδομήσει (Κοκκότας, 2002, Κοκκότας, 2001, σσ. 294-304). «Ο πιο σπουδαίος απλός παράγοντας που επηρεάζει τη μάθηση είναι αυτό που ο μαθητής ήδη γνωρίζει. Εξακρίβωσέ το και δίδαξέ τον σύμφωνα με αυτό» (Ausubel, 1968, σ. 297).

Δεν είναι θεμιτό να αντιμετωπίζουμε τους μαθητές μας σαν να είναι παραλλαγές ενός και μόνου ατόμου. Κάθε μαθητής σκέπτεται και δρα με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με την ηλικία, το φύλο, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, αλλά και το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτιστικό περιβάλλον από το οποίο προέρχεται. Η ηθική σκέψη είναι ένα δυναμικό γεγονός και κάθε μαθητής σκέπτεται διαφορετικά ανάλογα με τις προϋποθέσεις που έχει. Ως εκ τούτου, για να είναι αποτελεσματική η διδασκαλία των ηθικών αξιών μέσα στην τάξη, πρέπει ο δάσκαλος να γνωρίζει το επίπεδο της ηθικής σκέψης των μαθητών του, έτσι ώστε να προσαρμόζει κάθε φορά τη διδασκαλία του στο επίπεδο της ηθικής σκέψης του κάθε μαθητή του.

Είναι λοιπόν, ιδιαίτερα σημαντικό, για μια πιο αποδοτική διδασκαλία των ηθικών αρχών και αξιών να είμαστε ικανοί να ανιχνεύουμε σε ποιο επίπεδο ηθικής σκέψης βρίσκεται ο κάθε μαθητής μας, δηλαδή να κατανοήσουμε με ποιον τρόπο ο νέος άνθρωπος αναπτύσσει την ηθικότητά του και πώς αντιλαμβάνεται και εσωτερικοποιεί τις ηθικές αρχές και αξίες του.

Προς την κατεύθυνση αυτή, θα παρουσιάσουμε αμέσως παρακάτω δύο ηθικά προβλήματα, τα οποία αποτελούν μέρος από ένα ερωτηματολόγιο για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης (το οποίο βασίζεται στη θεωρία του L., Kohlberg). Τα ηθικά προβλήματα που εμπεριέχονται σε αυτό το ερωτηματολόγιο μπορούν να μας βοηθήσουν έτσι ώστε, πρώτον να ανιχνεύσουμε με ποιον τρόπο οι μαθητές μας (και όχι μόνο) προσεγγίζουν τα ηθικά προβλήματα και δεύτερον να διακρίνουμε το επίπεδο της ηθικής τους σκέψης. 

5.2. Ερωτηματολόγιο για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης 

ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

1^ο ΗΘΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ (Αφού διαβάσεις προσεκτικά την παρακάτω ιστορία να επιλέξεις μία μόνο απάντηση)

Ηθικά προβλήματα – διλήμματα

Ο πατέρας του Γιώργου, του είχε υποσχεθεί ότι αν μάζευε ο ίδιος από το χαρτζιλίκι του τα 50 ευρώ, που χρειαζόταν για το εισιτήριό του, θα τον άφηνε να πάει εκδρομή με τους συμμαθητές του. Αργότερα όμως ο πατέρας του χρειάστηκε τα χρήματα και τα ζήτησε από το παιδί. Ο Γιώργος του είπε ψέματα, ότι είχε μόνο 20 ευρώ, ενώ είχε μαζέψει 60 ευρώ. Έδωσε στον πατέρα του τα 20 ευρώ και τα άλλα τα κράτησε για τον εαυτό του. Μια μέρα ο Γιώργος το είπε στον μικρότερο αδελφό του τον Γιάννη. Πιστεύετε ότι ο Γιάννης θα πρέπει να αποκαλύψει στον πατέρα του αυτό που έκανε ο αδελφός του;

• Πρέπει να αποκαλύψει το ψέμα του αδελφού του, γιατί αν μάθει ο πατέρας του ότι το ήξερε θα τον τιμωρήσει.
•  Δεν πρέπει να το αποκαλύψει, γιατί ο μεγαλύτερος αδερφός του θα τον τιμωρήσει.
• Δεν πρέπει να το αποκαλύψει, γιατί έτσι θα του χρωστά χάρη ο μεγάλος του αδελφός και όταν κάνει και εκείνος κάτι το οποίο δεν είναι σωστό και το μάθει ο αδελφός του, τότε δε θα το πει στον πατέρα τους.
• Δεν πρέπει να το αποκαλύψει, γιατί αν το πει θα χαρακτηριστεί ως «καρφί» και θα τον απορρίψουν οι φίλοι του.
• Πρέπει να το πει γιατί πρέπει να κάνει αυτό που του λένε οι γονείς του.
•  Πρέπει να το πει, αν και έχουν άδικο τόσο ο πατέρας όσο και ο αδερφός του, αυτό δε δικαιολογεί τον Γιώργο να λέει ψέματα.
• Δεν πρέπει να το αποκαλύψει, γιατί δεν είναι τίμιο να προδώσει την εμπιστοσύνη που του έχει ο αδελφός του.
• Πρέπει να το πει διότι είναι πιο σημαντικό να λέει κάνεις την αλήθεια, παρά να κάνει αυτό που αρέσει στους άλλους

2^Ο ΗΘΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ (Αφού διαβάσεις προσεκτικά την παρακάτω ιστορία να επιλέξεις μία μόνο απάντηση)

Ηθικά προβλήματα – διλήμματα -Kohlberg

Α. Σε μια πόλη της Ελλάδας μια γυναίκα είναι ετοιμοθάνατη από καρκίνο. Υπάρχει ένα φάρμακο που μπορεί να τη σώσει, άλλα είναι πολύ ακριβό. Ο φαρμακοποιός που έχει ανακαλύψει το φάρμακο, ζει στη διπλανή πόλη, αλλά το πουλάει πολύ ακριβά. Ενώ του κοστίζει μόλις 2.000 ευρώ το πουλάει 30.000 ευρώ. Πιστεύει ότι είναι μια πολύ καλή ευκαιρία ώστε να γίνει πλούσιος. Ο σύζυγος της άρρωστης γυναίκας, ο Δημήτρης, παρακάλεσε όλους τους γνωστούς του και προσπάθησε να πάρει δάνειο από την τράπεζα αλλά δεν τα κατάφερε. Τελικά κατόρθωσε να μαζέψει μόνο 15.000 ευρώ. Πήγε στο φαρμακοποιό, του είπε ότι η γυναίκα του είναι ετοιμοθάνατη και τον παρακάλεσε να του δώσει το φάρμακο σε φθηνότερη τιμή ή να δεχθεί να του το πληρώσει αργότερα. Ο φαρμακοποιός του απάντησε «όχι, εγώ ανακάλυψα το φάρμακο και θέλω

να γίνω πλούσιος από αυτό». Ο Δημήτρης απελπίστηκε και τώρα σκέφτεται να σπάσει την πόρτα του φαρμακείου και να κλέψει το φάρμακο, έτσι ώστε να σώσει τη γυναίκα του. Πρέπει ο Δημήτρης να κλέψει το φάρμακο;

• Ο Δημήτρης δεν πρέπει να κλέψει το φάρμακο γιατί η κλοπή είναι κάτι κακό, είναι μια πράξη ενάντια στον νόμο. Ο Δημήτρης θα γίνει εγκληματίας και θα πάει φυλακή.
• Πρέπει να το κλέψει γιατί με αυτόν τον τρόπο δε θα χάσει τη γυναίκα του η οποία τον φροντίζει καθημερινά.
• Δεν πρέπει να κλέψει το φάρμακο γιατί ο φαρμακοποιός έχει δίκιο, γι΄ αυτό άλλωστε έχει το φαρμακείο για να κερδίζει χρήματα.
• Πρέπει να κλέψει το φάρμακο ακόμα και αν δεν αγαπά τη γυναίκα του, γιατί έτσι θα δείξει και στη γυναίκα του και στους άλλους, πόσο καλός σύζυγος είναι.
• Ο Δημήτρης δεν πρέπει να κλέψει το φάρμακο για να μην αφήσει κακές εντυπώσεις στην κοινωνία στην οποία ζει και να δείξει σε όλους πόσο έντιμος άνθρωπος είναι.
• Είναι καθήκον του Δημήτρη να κλέψει το φάρμακο. Δεν μπορεί όμως να παραβιάζει τους νόμους. Πρέπει να τιμωρηθεί για την πράξη του αυτή.
• Δεν πρέπει να κλέψει το φάρμακο, γιατί αν δεν προστατεύαμε το δικαίωμα της ιδιοκτησίας δε θα υπήρχε κανένα κίνητρο να ανακαλύψει κάποιος νέα φάρμακα. Εξάλλου πρέπει να τηρείς τους νόμους ανεξάρτητα από τις συνθήκες και τα συναισθήματά σου.
• Πριν κρίνεις μια πράξη, πρέπει να εξετάσεις όλη την περίσταση. Βέβαια οι νόμοι απαγορεύουν τις διαρρήξεις. Όμως θα ήταν απόλυτα δικαιολογημένο για οποιοδήποτε βρισκόταν στην ίδια κατάσταση να κλέψει το φάρμακο.
• Δεν είναι εντελώς άδικο να κλέψει το φάρμακο, αλλά σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα.
• Ο Δημήτρης πρέπει να κλέψει το φάρμακο, γιατί το δικαίωμα για ζωή είναι θεμελιώδης ηθική αξία που βρίσκεται υπεράνω του νόμου, άλλωστε η αξία της ζωής είναι ανώτερη από την αξία της ιδιοκτησίας.
•  Δεν πρέπει να το κλέψει, πρέπει να πράξει όχι με βάση το συναίσθημα, τον νόμο ή το προσωπικό του συμφέρον αλλά αυτό που νομίζει ότι θα έκανε στην περίπτωσή του ένα πρόσωπο με πλήρη αίσθηση δικαιοσύνης.

 (Διάβασε τη συνέχεια της ιστορίας και έπειτα επίλεξε μία μόνο απάντηση)

Β. Ο Δημήτρης τελικά διέρρηξε το φαρμακείο, έκλεψε το φάρμακο και το έδωσε στην άρρωστη σύζυγό του. Την επόμενη μέρα ανακοινώθηκε στις εφημερίδες η πληροφορία για τη διάρρηξη. Κάποιος αστυνομικός πληροφορήθηκε το γεγονός. Ήταν γνωστός (απλά γνωστός και όχι φίλος) του Δημήτρη και θυμήθηκε πως χθες τον είχε δει να βγαίνει βιαστικά από το φαρμακείο. Αμέσως του πέρασε από το μυαλό η ιδέα πως αυτός που έκλεψε το φάρμακο, πρέπει να ήταν ο Δημήτρης. Ο αστυνομικός σκέπτεται τώρα αν πρέπει να αναφέρει στην αστυνομία τις υποψίες του. Τι πρέπει να κάνει;

• Πρέπει να αναφέρει τις υποψίες του στην αστυνομία. Ο Δημήτρης είναι εγκληματίας και πρέπει να πάει φυλακή.
• Πρέπει να αναφέρει τις υποψίες του στην αστυνομία, γιατί με αυτό τον τρόπο θα δείξει πόσο καλός αστυνομικός είναι, θα κερδίσει την εύνοια των ανωτέρων του και έτσι θα προαχθεί ευκολότερα σε ανώτερο βαθμό.
• Δεν πρέπει να αναφέρει τις υποψίες του στους ανωτέρους του αλλά στον Δημήτρη που έκλεψε το φάρμακο. Με αυτό τον τρόπο ο Δημήτρης θα είναι υποχρεωμένος στον αστυνομικό.
• Πρέπει να αναφέρει τις υποψίες του στην αστυνομία για να δείξει σε όλη την κοινωνία πόσο καλός αστυνομικός είναι.
• Δεν πρέπει να αναφέρει τις υποψίες του γιατί ο κοινωνικός του περίγυρος θα επαινούσε την πράξη του Δημήτρη και θα σχολίαζε αρνητικά τη δική του.
• Πρέπει να αναφέρει τις υποψίες του. Δεν μπορεί κανένας να παραβιάζει τους νόμους χωρίς τιμωρία. Όλοι μας πρέπει να τηρούμε τους νόμους ανεξάρτητα από τις συνθήκες και τα συναισθήματά μας. Επιπλέον, είναι αστυνόμος και αν έκανε κάτι το αντίθετο, θα ήταν δύο φορές παράνομος.
• Δεν πρέπει να αναφέρει τις υποψίες του. Βέβαια το νόμιμο είναι να τις αναφέρει, αλλά όποιος και να βρισκόταν στην ίδια κατάσταση με τον Δημήτρη θα έκανε το ίδιο.
• Πρέπει να τις αναφέρει. Αν και δεν είναι εντελώς άδικο που έκλεψε το φάρμακο ωστόσο ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα.
• Δεν πρέπει να αναφέρει τις υποψίες του, γιατί το δικαίωμα για ζωή είναι θεμελιώδης ηθική αξία που βρίσκεται υπεράνω του νόμου και εξάλλου η αξία της ζωής είναι ανώτερη από κάθε συμβατικό νόμο.

Γ. Αν ο αστυνομικός είχε κοντινό συγγενή ή στενό - αδερφικό φίλο τον Δημήτρη τι έπρεπε να κάνει; (επίλεξε μία μόνο απάντηση)

• Να αναφέρει τις υποψίες του.
• Να μην αναφέρει τις υποψίες του

5.3. Το δεύτερο ηθικό πρόβλημα του Ερωτηματολογίου για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης - Ενδεικτικές απαντήσεις ανά στάδιο ηθικής ανάπτυξης.

Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζουμε τα στάδια της ηθικής ανάπτυξης, σύμφωνα με τη θεωρία του L., Kohlberg και δίνουμε ορισμένες ενδεικτικές απαντήσεις ανά στάδιο ηθικής ανάπτυξης. Οι απαντήσεις αυτές αφορούν το δεύτερο πρόβλημα του Ερωτηματολογίου μας για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης. Ενδεικτικές απαντήσεις για το πρώτο ηθικό πρόβλημα μπορούμε να δούμε στο παρακάτω σύνδεσμο: (4. Η θεωρία του Lawrence Kohlberg για την ηθική ανάπτυξη 4.4. Ένα ηθικό δίλημμα)

Ενδεικτικές απαντήσεις ανά στάδιο ηθικής ανάπτυξης στο δεύτερο ηθικό πρόβλημα του Ερωτηματολογίου για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης.
ΠΡΟΣΥΜΒΑΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ
ΣΤΑΔΙΑ ΗΘΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ	Χαρακτηριστικά της ηθικότητας. Τι είναι σωστό;  Γιατί πρέπει να κάνουμε το σωστό;	Γιατί πρέπει ή δεν πρέπει ο Δημήτρης να κλέψει το φάρμακο;
ΣΤΑΔΙΟ Α. Ηθική εστιασμένη στην τιμωρία και στην υπακοή	Αντιστοιχεί στην προσχολική ηλικία. Η ηθική του σκέψη είναι εγωκεντρική, νομίζει ότι όλοι σκέπτονται και νιώθουν όπως αυτό. Η ηθική συμπεριφορά ορίζεται από αυτούς που έχουν την εξουσία όπως είναι οι γονείς και οι δάσκαλοι. Κακό είναι μόνο ό,τι τιμωρείται. Το παιδί υπακούει στους κανόνες κατά γράμμα.  Οι πράξεις του παιδιού καθοδηγούνται από την επιθυμία του να αποφύγει την τιμωρία.	ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΛΕΨΕΙ: Ο Δημήτρης δεν πρέπει να κλέψει το φάρμακο γιατί η κλοπή είναι κάτι κακό, είναι μια πράξη ενάντια στον νόμο. Ο Δημήτρης θα είναι εγκληματίας και θα πάει φυλακή.
ΣΤΑΔΙΟ Β. Ατομικιστική – χρησιμοθηρική ηθικότητα	Ό,τι με συμφέρει είναι και ηθικό. Οι πράξεις που προκαλούν ευχάριστα αποτελέσματα είναι ηθικές, ενώ όσες απολήγουν σε δυσάρεστα αποτελέσματα είναι ανήθικες, δηλαδή εδώ η ηθική είναι ωφελιμιστική. Το παιδί μπορεί να δείχνει ικανό να ικανοποιήσει τις ανάγκες των άλλων, αυτό όμως γίνεται μόνον επειδή το αποτέλεσμα είναι άμεσα επωφελές για το ίδιο. Οι διαπροσωπικές σχέσεις βασίζονται στη συναλλαγή της μορφής «μου προσφέρεις κάτι και σου το ανταποδίνω με κάτι άλλο».	ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΛΕΨΕΙ: Πρέπει να κλέψει το φάρμακο καθώς με αυτό τον τρόπο δε θα χάσει τη γυναίκα του και θα κερδίσει και την επιδοκιμασία των άλλων ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΛΕΨΕΙ: Δεν πρέπει να κλέψει το φάρμακο γιατί ο φαρμακοποιός έχει δίκιο. Απλά θέλει να κερδίσει χρήματα γι΄ αυτό άλλωστε έχει το φαρμακείο για να κερδίζει χρήματα.
ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ
ΣΤΑΔΙΟ Γ. Ηθική του «καλού παιδιού».	Συμμορφώνεται με τις προσδοκίες της στενότερης ομάδας για να αποφύγει την αποδοκιμασία και την απόρριψη. Το παιδί τώρα αρχίζει να κρίνει συνυπολογίζοντας και την πρόθεση του πταίσαντος και όχι μόνο από το μέγεθος της ζημιάς. Ηθικά καλό ή κακό είναι αυτό που οι άλλοι θεωρούν ότι είναι. Το κύριο κίνητρο που παρωθεί κάποιον στη σωστή συμπεριφορά είναι η ανάγκη του να φαίνεται καλός στα μάτια των άλλων ανθρώπων.	ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΛΕΨΕΙ: Πρέπει να κλέψει το φάρμακο ακόμα και αν δεν αγάπα τη γυναίκα του γιατί έτσι θα δείξει πόσο καλός σύζυγος είναι και στη γυναίκα του και στους άλλους. ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΛΕΨΕΙ: Ο Δημήτρης δεν πρέπει να κλέψει το φάρμακο για να μην αφήσει κακές εντυπώσεις στην κοινωνία που ζει και να δείξει σε όλους πόσο έντιμος άνθρωπος είναι.
ΣΤΑΔΙΟ Δ. Ηθική της «έννομης τάξης» (νόμος και τάξη)	Το άτομο αναπτύσσει ένα αίσθημα καθήκοντος απέναντι στην εξουσία και στη διατήρηση της υπάρχουσας κοινωνικής τάξης.  Ηθικό είναι ότι επιβάλουν οι νόμοι, τους οποίους το άτομο οφείλει να υπερασπίζεται.  Η τήρηση της έννομης τάξης θεωρείται ότι είναι πιο σημαντική από τις ανάγκες των ατόμων. Με το να τηρούμε τους νόμους αποφεύγουμε την κοινωνική αποδιοργάνωση.	ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΛΕΨΕΙ: Είναι καθήκον του Δημήτρη να κλέψει το φάρμακο. Δεν μπορεί όμως να παραβιάζει τους νόμους. Πρέπει να τιμωρηθεί για την πράξη του αυτή. ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΛΕΨΕΙ: Δεν πρέπει να κλέψει το φάρμακο γιατί αν δεν προστατεύαμε το δικαίωμα της ιδιοκτησίας δε θα υπήρχε κανένα κίνητρο να ανακαλύψει κάποιος νέα φάρμακα.
ΕΠΙΠΕΔΟ ΜΕΤΑΣΥΜΒΑΤΙΚΗΣ – ΑΥΤΟΝΟΜΗΣ ΗΘΙΚΗΣ
ΣΤΑΔΙΟ Ε. Ηθική του κοινωνικού συμβολαίου	Το άτομο αναγνωρίζει ότι οι υπάρχοντες κανόνες και η ηθική μπορεί ενίοτε να βρίσκονται σε σύγκρουση. Αυξάνεται η αίσθηση ότι οι κανόνες και οι νόμοι υπόκεινται σε πιθανή ή και επιθυμητή τροποποίηση η αλλαγή. Όμως αυτή η αλλαγή είναι νομοκανονιστική, δηλαδή το σύστημα μπορεί να αλλάξει μόνο εκ των ένδον. Ο κακός νόμος πρέπει να αλλάζει και όχι να παραβιάζεται. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην ανάγκη για ανθρώπινα δικαιώματα και δημοκρατικά θεσπισμένους δίκαιους νόμους.		ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΛΕΨΕΙ: Πριν κρίνεις μια πράξη πρέπει να εξετάσεις όλη την περίσταση. Βέβαια οι νόμοι απαγορεύουν τις διαρρήξεις. Όμως θα ήταν απόλυτα δικαιολογημένο για οποιοδήποτε βρισκόταν στην ίδια κατάσταση να κλέψει το φάρμακο. ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΛΕΨΕΙ: Δεν είναι εντελώς άδικο να κλέψει το φάρμακο, αλλά τα μέσα δεν αγιάζουν τους σκοπούς.
ΣΤΑΔΙΟ Στ. Καθολικές προσωπικές ηθικές αρχές	Οι ηθικές ιδέες και αρχές ενσωματώνονται μέσα σε μια συνεπή και συνεκτική φιλοσοφία ζωής. Οι πράξεις κρίνονται με βάση τις πανανθρώπινες ηθικές αξίες και την προσωπική ηθική συνείδηση του καθενός. Ηθικό είναι ό,τι προκαλεί εσωτερική ικανοποίηση και ανήθικο είναι ό,τι προκαλεί αυτοκαταδίκη. Επίσης ηθικό είναι ό,τι εναρμονίζεται με τις καθολικές αρχές της δικαιοσύνης και την αξία του ανθρωπίνου προσώπου ως αυτοσκοπού.  Έτσι μπορεί κανείς να πειθαρχεί στους νόμους και να νιώθει ενοχή στην περίπτωση που παραβιάζονται οι προσωπικές του πεποιθήσεις και αρχές.		ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΛΕΨΕΙ: Ο Δημήτρης πρέπει να κλέψει το φάρμακο γιατί το δικαίωμα για ζωή είναι θεμελιώδης ηθική αξία που βρίσκεται υπεράνω του νόμου και εξάλλου η αξία της ζωής είναι ανώτερη από την αξία της ιδιοκτησίας ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΛΕΨΕΙ: Ο Δημήτρης πρέπει να πράξει όχι με βάση το συναίσθημα, το νόμο ή το προσωπικό του συμφέρον αλλά αυτό που νομίζει ότι θα έκανε στην περίπτωση του ένα πρόσωπο με τέλεια δικαιοσύνη.
Προσαρμοσμένο από Κακαβούλης, 2003, σσ. 72-73 και Παρασκεύοπουλος, 1985, τ.3, σ.177

             

5.4. Αποτελέσματα σχετικής εμπειρικής έρευνας για την ανάπτυξη της ηθικής σκέψης.

Ως κατακλείδα θα παρουσιάσουμε τα αποτελέσματα μίας εμπειρικής έρευνας η οποία διερευνά το επίπεδο της ηθικής σκέψης 257 ελλήνων μαθητών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, ηλικίας 12 έως 17 ετών. Η έρευνα αυτή πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο εκπόνησης της Διπλωματικής μας εργασίας στο Α.Π.Θ.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΗΘΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ	Α΄ Γυμνασίου	Β ΄Γυμνασίου	Γ ΄Γυμνασίου	Α ΄Λυκείου	Β΄ Λυκείου	Σύνολο
ΣΤΑΔΙΟ Α. Ηθική εστιασμένη στην τιμωρία και στην υπακοή	0	0	0	1	0	1
ΣΤΑΔΙΟ Β. Ατομικιστική – χρησιμοθηρική ηθικότητα	3	2	1	2	2	10
ΣΤΑΔΙΟ Γ. Ηθική του «καλού παιδιού».	11	5	4	3	2	25
ΣΤΑΔΙΟ Δ. Ηθική της «έννομης τάξης» (νόμος και τάξη)	19	17	14	10	6	66
ΣΤΑΔΙΟ Ε. Ηθική του κοινωνικού συμβολαίου	8	15	15	32	33	103
ΣΤΑΔΙΟ Στ. Καθολικές προσωπικές ηθικές αρχές	5	11	12	12	12	52
ΜΕΣΗ ΤΙΜΗ	4,0217	4,56	4,7173	4,7666	4,9272	4,6186

ΠΙΝΑΚΑΣ 2

Από τα παραπάνω σχεδιαγράμματα καθίστανται εμφανές ότι η ανάπτυξη της ηθικής σκέψης δε σταματά στην ηλικία των 12 ετών, όπως υποστήριζε ο Piaget, αλλά συνεχίζεται τουλάχιστον μέχρι την ηλικία των δεκαεπτά ετών.

Από τις μέσες τιμές διακρίνουμε ότι ο μέσος όρος των παιδιών που έλαβαν μέρος στην έρευνα τοποθετείται στο τέταρτο στάδιο της ηθικής ανάπτυξης, παρά το γεγονός ότι οι 103 από τους 257 εκ των συμμετεχόντων στην έρευνα ανήκουν στο πέμπτο στάδιο ηθικής της ανάπτυξης. Επίσης, η πλειονότητα των παιδιών των μικρότερων ηλικιών κινούνται μεταξύ του τρίτου και τέταρτου ηθικού σταδίου, ενώ τα μεγαλύτερα παιδιά ως επί το πλείστον ανιχνεύονται μεταξύ του τέταρτου και του έκτου σταδίου ηθικής ανάπτυξης.

Τέλος, από τις μέσες τιμές βλέπουμε ότι η ηθική σκέψη είναι ένα δυναμικό, διαδοχικό, ιεραρχικό και εξελικτικό γεγονός. Η ηθική ανάπτυξη συνίσταται σε μια εκδίπλωση και αύξηση διαμέσου του χρόνου εκείνου που αρχικά ενυπάρχει.

Βιβλιογραφία

Ausubel D., (1968)  Educational Psychology, A cognitive view, N.York: Reinhart από Κοκκοτάς Π.,  (2001) Διδακτική των φυσικών επιστημών, Αθήνα: Γρηγόρη

Fontana, D., (1996) ψυχολογία για εκπαιδευτικούς,(Μ. Λώμη, μεταφρ.)  Αθήνα: Σαββάλας. (το πρωτότυπο έργο εκδόθηκε 1981)

Kohlberg, L., (1984) Essays on Moral Development. Vol. 2: The Psychology of Moral Development. San Francisco: Harper and Row.

Tomlinson Carol Ann., (2004) Διαφοροποίηση της εργασίας στην αίθουσα της διδασκαλίας, (Χ. Θεοφιλίδης- Δ. Μαρτίδου, μεταφρ),  Αθήνα: Γρηγόρη. (το πρωτότυπο έργο εκδόθηκε 1999)

Vugosky L., (2000) Νους στην κοινωνία, (Μπίμπου Α, Βοσνιάδου Σ, μεταφρ.) Αθήνα: Gutenberg.

Κακαβούλης, Α., (2003) Ηθική ανάπτυξη και αγωγή, Αθήνα.

Καραμαλάκης Ε., (2010) Η ανάπτυξη της ηθικής σκέψης στους μαθητές της δευτεροβάθμιος εκπαίδευσης – εμπειρική έρευνα, Μεταπτυχιακή Εργασία, Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ

Κοκκοτάς Π.,  (2001) Διδακτική των φυσικών επιστημών, Αθήνα: Γρηγόρη.

Κοκκοτάς Π.,  (2002) Διδακτική των φυσικών επιστημών, Μερος 2, Αθήνα: Γρηγόρη.

Παρασκευοπούλου Ι., (1985) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 2, Αθήνα.

Παρασκευοπούλου Ι., (1985) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 3, Αθήνα.

Παρασκευοπούλου Ι., (1995) Εξελικτική ψυχολογία, τ. 1, Αθήνα. Πουρκός Μ., (1990) Η ανάπτυξη της ηθικής αυτονομίας, Αθήνα.

Περσελή Ε., (1998) Σχολική θρησκευτική αγωγή, Αθηνά: Γρηγόρη.

Πουρκός Μ., (2004) Για ποια ηθική αγωγή και ανάπτυξη των παιδιών στην εποχή της πληροφορίας και της παγκοσμιοποιημένης αγοράς μιλάμε; από Πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου: ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΑΓΩΓΉ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ,  Ρέθυμνο.

Προσαρμοσμένο από: Καραμαλάκης Ε., (2010) Η ανάπτυξη της ηθικής σκέψης στους μαθητές της δευτεροβάθμιος εκπαίδευσης – εμπειρική έρευνα, Μεταπτυχιακή Εργασία, Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ.