Ο Αριστοτέλης και η φιλοσοφία του - (Ντοκιμαντερ)

Ο Αριστοτέλης και η φιλοσοφία του

Το ντοκιμαντέρ της παρούσας ανάρτησης αναφέρεται στη ζωή, στη δράση και στη διδασκαλία του Αριστοτέλη.[1]  Το όνομα του Αριστοτέλη[2] για σχεδόν 2.500 χρόνια έχει συνδεθεί με την επιστήμη και τη φιλοσοφία, αποτελώντας διαχρονικά μια από της πιο αναγνωρίσιμες πνευματικές φυσιογνωμίες σε παγκόσμιο επίπεδο. Αναρίθμητα βιβλία, μελέτες, έργα τέχνης, πνευματικά ιδρύματα, πλατείες, δρόμοι, μεταφορικά μέσα, ακόμη και φυσικά πρόσωπα, φέρουν το όνομά του. Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη αγκαλιάζει κάθε πτυχή του ανθρώπινου βίου από τα απλά και τα καθημερινά έως τα πολύπλοκα και τα υπερβατικά, μίλησε για τα πνευματικά χωρίς να λησμονήσει τα υλικά.

Αμφισβήτησε τις καθιερωμένες θεολογικές αντιλήψεις της εποχής του.  Σύμφωνα με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη ο Θεός δεν μπορεί να ταυτιστεί με το ανθρωπομορφικό Δωδεκάθεο  ή το πάνθεον της ελληνικής μυθολογίας. Ο Αριστοτέλης υποθέτει ότι υπάρχει μια οντότητα την οποία ονομάζει το πρώτο «κινούν ακίνητο» η οποία πυροδοτεί και θεμελιώνει λογικά αυτή την αλυσίδα των αλλαγών που διέπει τον κόσμο μας. Με αυτή την αιώνια ακίνητη αιτία του σύμπαντος ο άνθρωπος μοιράζεται την κατοχή του νου που τον διαφοροποιεί ριζικά από τις άλλες μορφές ζωής.

Η ελπίδα είναι το όνειρο του ξύπνιου…

Κατά τη διδασκαλία του Αριστοτέλη η αυτοπραγμάτωση του ατόμου δε νοείται εκτός του κοινωνικού και πολιτικού περιβάλλοντος της πόλεως. Όποιος επιλέγει να περιθωριοποιηθεί και να ζήσει μοναχικά, εκτός της κοινωνίας, είναι θηρίο  ή θεός, όχι άνθρωπος. Όσον αφορά την ηθική υποστήριξε, ότι η ατομική ηθική είναι στενά συνδεδεμένη με το δίκαιο, τον νόμο και την παιδεία. Σκοπός του ανθρώπου είναι η αναζήτηση και η επίτευξη του αγαθού, το οποίο δεν είναι κάτι το αφηρημένο, αλλά συνίσταται στην επιτέλεση των κοινωνικών και πολιτικών καθηκόντων με φρόνηση, με εύστοχη εκτίμηση των περιστάσεων και με ικανότητα διάκρισης του καλού από το κακό. Η αρετή σχετίζεται με το μέτρο και τη μεσότητα, δηλαδή η αρετή σημαίνει να αποφεύγουμε τα άκρα. Τα πάθη, οι επιθυμίες και οι ηδονές πρέπει να υπόκεινται σε λογικό έλεγχό.

Ο Αριστοτέλης, επίσης, τόνισε ιδιαίτερα τη σπουδαιότητα της παιδείας. Ισχυρίστηκε ότι η μόρφωση είναι στολίδι στην ευτυχία και καταφύγιο στη δυστυχία. Μόνο μέσω  της παιδείας ο άνθρωπος καθίστανται  ικανός να διακρίνει και να επιλέγει το αγαθό. Μάλιστα για πρώτη φορά υποστηρίζει ότι πρέπει να υπάρχει μια νομοθετημένη κοινή δημόσια παιδεία.  Η παιδεία κατά τον Αριστοτέλη  συντελεί ώστε ο άνθρωπος - πολίτης να καταστεί αγαθός, σπουδαίος και φρόνιμος κατακτώντας έτσι την ευδαιμονία.

Βιογραφικά στοιχεία[3]

Ο Αριστοτέλης γεννήθηκε μεταξύ Ιουλίου και Δεκεμβρίου του έτους 384 π.Χ. στα Αρχαία Στάγειρα της

Χαλκιδικής (σημερινή ονομασία της περιοχής Λιοτόπι, μισό χιλιόμετρο νοτίως της Ολυμπιάδας). Ο πατέρας του Νικόμαχος ήταν γιατρός του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα Γ΄, τον οποίο είχε πατέρα ο Φίλιππος. Ο Νικόμαχος, που κατά το Σουίδα είχε γράψει έξι βιβλία ιατρικής και ένα φυσικής, θεωρούσε πρόγονό του τον ομηρικό ήρωα και γιατρό Μαχάονα, το γιο του Ασκληπιού. Πίστευαν ότι και της μητέρας του η καταγωγή ήταν θεϊκή. Ονομαζόταν Φαιστίς, είχε έρθει με Χαλκιδείς αποίκους στα Στάγειρα και ανήκε στο γένος των Ασκληπιαδών.

Ο Αριστοτέλης πρόωρα ορφάνεψε από πατέρα και μητέρα και την κηδεμονία του ανέλαβε ο φίλος του πατέρα του Πρόξενος, που ήταν εγκαταστημένος στον Αταρνέα της μικρασιατικής Αιολίδας, απέναντι από τη Λέσβο. Ο Πρόξενος, που φρόντισε τον Αριστοτέλη σαν δικό του παιδί, τον έστειλε στην Αθήνα σε ηλικία 17 ετών (367 π.Χ.), για να γίνει μαθητής του Πλάτωνα. Πράγματι ο Αριστοτέλης σπούδασε στην Ακαδημία του Πλάτωνα επί 20 χρόνια (367 - 347), μέχρι τη χρονιά δηλ. που πέθανε ο δάσκαλός του. Στο περιβάλλον της Ακαδημίας άφηνε κατάπληκτους όλους και τον ίδιο το δάσκαλό του, με την ευφυΐα και τη φιλοπονία του. Ο Πλάτωνας τον ονόμαζε "νουν της διατριβής" και το σπίτι του "οίκον αναγνώστου".
Όταν το 347 π.Χ. πέθανε ο Πλάτωνας, προέκυψε θέμα διαδόχου στη διεύθυνση της σχολής. Επικρατέστεροι για το αξίωμα ήταν οι τρεις καλύτεροι μαθητές του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης, ο Ξενοκράτης και ο Σπεύσιππος. Ο Αριστοτέλης τότε μαζί με τον Ξενοκράτη εγκατέλειψε την Αθήνα και εγκαταστάθηκαν στην Άσσο, πόλη της μικρασιατικής παραλίας, απέναντι από τη Λέσβο. Την Άσσο κυβερνούσαν τότε δύο πλατωνικοί φιλόσοφοι, ο Έραστος και ο Κορίσκος, στους οποίους είχε χαρίσει την πόλη ο ηγεμόνας του Αταρνέα και παλιός μαθητής του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, Ερμίας. Οι δύο φίλοι, κυβερνήτες της Άσσο, είχαν ιδρύσει εκεί μια φιλοσοφική σχολή, ως παράρτημα της Ακαδημίας.

Στην Άσσο ο Αριστοτέλης δίδαξε τρία χρόνια και μαζί με τους φίλους του κατόρθωσε ό,τι δεν μπόρεσε ο Πλάτωνας. Συνδέθηκαν στενά με τον Ερμία και τον επηρέασαν τόσο, ώστε η τυραννία του να καταστεί πραότερη και δικαιότερη. Το τέλος του τυράννου όμως ήταν τραγικό. Επειδή προέβλεπε την εκστρατεία των Μακεδόνων στην Ασία, συμμάχησε με το Φίλιππο. Γι' αυτό τον συνέλαβαν οι Πέρσες και τον θανάτωσαν με μαρτυρικό σταυρικό θάνατο.
Το 345 π.Χ. ο Αριστοτέλης, ακολουθώντας τη συμβουλή του μαθητή του Θεόφραστου, πέρασε απέναντι στη Λέσβο και εγκαταστάθηκε στη Μυτιλήνη, όπου έμεινε και δίδαξε μέχρι το 342 π.Χ. Στο μεταξύ είχε παντρευτεί την ανιψιά και θετή κόρη του Ερμία, την Πυθιάδα, από την οποία απέκτησε κόρη, που πήρε το όνομα της μητέρας της. Μετά το θάνατο της πρώτης του συζύγου ο Αριστοτέλης συνδέθηκε αργότερα στην Αθήνα με τη Σταγειρίτισσα Ερπυλλίδα, από την οποία απέκτησε ένα γιο, το Νικόμαχο.

O Αριστοτέλης διδάσκει τον Αλέξανδρο.

Το 342 π.Χ. τον προσκάλεσε ο Φίλιππος στη Μακεδονία, για να αναλάβει τη διαπαιδαγώγηση του γιου του Αλέξανδρου, που ήταν τότε μόλις 13 χρονών. Ο Αριστοτέλης άρχισε με προθυμία το έργο της αγωγής του νεαρού διαδόχου. Φρόντισε να του μεταδώσει το πανελλήνιο πνεύμα και χρησιμοποίησε ως παιδευτικό όργανο τα ομηρικά έπη. Η εκπαίδευση του Αλέξανδρου γινόταν άλλοτε στην Πέλλα και άλλοτε στη Μίεζα, μια κωμόπολη της οποίας τα ερείπια έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη· βρισκόταν στους πρόποδες του βουνού πάνω στο οποίο είναι χτισμένη η σημερινή Νάουσα της Μακεδονίας. Εκεί το 341 π.Χ. πληροφορήθηκε το θάνατο του Ερμία.

Ο Αριστοτέλης έμεινε στη μακεδονική αυλή έξι χρόνια. Όταν ο Αλέξανδρος συνέτριψε την αντίσταση των Θηβαίων και αποκατέστησε την ησυχία στη νότια Ελλάδα, ο Αριστοτέλης πήγε στην Αθήνα (335 π.Χ.) και ίδρυσε δική του φιλοσοφική σχολή. Για να εγκαταστήσει τη σχολή του διάλεξε το Γυμνάσιο, που λεγόταν και Λύκειο, ανάμεσα στον Λυκαβηττό και τον Ιλισό, κοντά στην πύλη του Διοχάρη. Ο χώρος του Γυμνασίου βρέθηκε πρόσφατα στις ανασκαφές, για την ανέγερση του νέου Μουσείου Γουλανδρή, πίσω από το Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, στην οδό Ρηγίλλης. Ο ιστορικός αυτός αρχαιολογικός χώρος διασκευάζεται έτσι ώστε να γίνει επισκέψιμος. Εκεί υπήρχε άλσος αφιερωμένο στον Απόλλωνα και τις Μούσες. Με χρήματα που του έδωσε άφθονα ο Αλέξανδρος, ο Αριστοτέλης έχτισε μεγαλόπρεπα οικήματα και στοές, που ονομάζονταν "περίπατοι". Ίσως γι' αυτό η σχολή του ονομάστηκε Περιπατητική και οι μαθητές του περιπατητικοί φιλόσοφοι.
Η οργάνωση της σχολής είχε γίνει κατά τα πρότυπα της Πλατωνικής Ακαδημίας. Τα μαθήματα για τους προχωρημένους μαθητές γίνονταν το πρωί ("εωθινός περίπατος") και για τους αρχάριους το απόγευμα ("περί το δειλινόν", "δειλινός περίπατος"). Η πρωινή διδασκαλία ήταν καθαρά φιλοσοφική ("ακροαματική"). Η απογευματινή "ρητορική" και "εξωτερική".
Η σχολή είχε μεγάλη βιβλιοθήκη και τόσο καλά οργανωμένη, ώστε αργότερα χρησίμευσε ως πρότυπο για την ίδρυση των βιβλιοθηκών της Αλεξάνδρειας και της Περγάμου. Ο Αριστοτέλης μάζεψε χάρτες και όργανα χρήσιμα για τη διδασκαλία των φυσικών μαθημάτων. Έτσι σύντομα η σχολή έγινε περίφημο κέντρο επιστημονικής έρευνας. Στα δεκατρία χρόνια που έμεινε ο Αριστοτέλης στην Αθήνα δημιούργησε το μεγαλύτερο μέρος του έργου του, που προκαλεί τον θαυμασμό μας με τον όγκο και την ποιοτική του αξία. Γιατί είναι άξιο απορίας, πώς ένας άνθρωπος σε τόσο λίγο χρονικό διάστημα συγκέντρωσε και κατέγραψε τόσες πολλές πληροφορίες.

Το 323 π.Χ. με την είδηση του θανάτου του Μ. Αλεξάνδρου οι οπαδοί του αντιμακεδονικού κόμματος νόμισαν ότι βρήκαν την ευκαιρία να εκδικηθούν τους Μακεδόνες στο πρόσωπο του Αριστοτέλη. Το ιερατείο, με εκπρόσωπό του τον ιεροφάντη της Ελευσίνιας Δήμητρας Ευρυμέδοντα, και η σχολή του Ισοκράτη, με το Δημόφιλο, κατηγόρησαν τον Αριστοτέλη για ασέβεια ("γραφή ασεβείας"), επειδή είχε ιδρύσει βωμό στον Ερμία, είχε γράψει τον ύμνο στην Αρετή και το επίγραμμα στον ανδριάντα του Ερμία, στους Δελφούς. Ο Αριστοτέλης όμως, επειδή κατάλαβε τα πραγματικά κίνητρα και τις αληθινές προθέσεις των μηνυτών του, έφυγε για τη Χαλκίδα, προτού να γίνει η δίκη του (323 π.Χ.). Εκεί έμεινε, στο σπίτι που είχε από τη μητέρα του, μαζί με τη δεύτερη σύζυγό του την Ερπυλλίδα και με τα δύο του παιδιά, το Νικόμαχο και την Πυθιάδα.

Ο Αριστοτέλης απεβίωσε μεταξύ πρώτης και εικοστής δευτέρας Οκτωβρίου του έτους 322 π.Χ. στη Χαλκίδα από στομαχικό νόσημα, μέσα σε θλίψη και μελαγχολία. Το σώμα του μεταφέρθηκε στα Στάγειρα, όπου θάφτηκε με εξαιρετικές τιμές. Οι συμπολίτες του τον ανακήρυξαν "οικιστή" της πόλης και έχτισαν βωμό πάνω στον τάφο του. Στη μνήμη του καθιέρωσαν γιορτή, τα "Αριστοτέλεια", και ονόμασαν έναν από τους μήνες "Αριστοτέλειο". Η πλατεία όπου θάφτηκε ορίστηκε ως τόπος των συνεδρίων της βουλής.

Φεύγοντας από την Αθήνα, διευθυντή της σχολής άφησε τον μαθητή του Θεόφραστο, που τον έκρινε ως τον πιο κατάλληλο. Έτσι το πνευματικό ίδρυμα του Αριστοτέλη εξακολούθησε να ακτινοβολεί και μετά το θάνατο του μεγάλου δασκάλου.

Ο Αριστοτέλης ως άνθρωπος είχε πιστούς φίλους, αλλά και φοβερούς αντίπαλους (Τίμαιος, Ευβουλίδης κ.ά.), οι οποίοι κάποιες φορές τον παρουσίαζαν ως φιλάργυρο, φιλήδονο, ραδιούργο, μηχανορράφο, ακόμα ως οργανωτή δολοφονίας του Αλεξάνδρου κλπ.

Αντίθετα, από αξιόπιστες πηγές μαθαίνουμε ότι ο Αριστοτέλης υπήρξε η ενσάρκωση του ορθού μέτρου σ' όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του. Την έμφυτη ευγένεια και τρυφερότητα της ψυχής του τη βρίσκουμε διάχυτη μέσα στη διαθήκη του. Μέσα σ' αυτή φροντίζει για τη μνήμη των γονέων και του αδερφού του και δε λησμονεί ούτε την οικογένεια του πατρικού φίλου Πρόξενου, που τον ανέθρεψε. Φροντίζει για τη δεύτερη γυναίκα του την Ερπυλλίδα και τον γιο που απέκτησε μαζί της, το Νικόμαχο. Ακόμα για την κόρη του Πυθιάδα, καρπό του πρώτου του γάμου. Η μεγάλη του όμως φιλανθρωπία φαίνεται στο σημείο εκείνο της διαθήκης, όπου ορίζει να μην πουληθεί κανείς από τους δούλους που τον υπηρέτησαν, αλλά να ελευθερώνονται μόλις ενηλικιώνονται.

Το βίντεο της ανάρτησης[4]  είναι  μια παραγωγή του ΣΚΑΪ σε συνεργασία με το βρετανικό τηλεοπτικό δίκτυο, BBC.

Συντελεστές ντοκιμαντέρ:

Σκηνοθεσία : Γιάννης Λάμπρου

Παρουσίαση : Γρηγόρης Πατρικαρέας

Επιστημονικός σύμβουλος : Βασίλης Κάλφας

Σενάριο : Μαρία Καμηλάκη

Δ/νση φωτογραφίας : Ειρήνη Φοσγκεράου

Ήχος : Μανώλης Μπούχλης

Μοντάζ : Αμαλία Πορλίγκη

Μιξάζ : Παναγιώτης Βούζας

Έρευνα : Γιάννης Ανδρόνικος

2D/3D artist : Νίκος Γιαννόπουλος

Μακιγιάζ : Mina Hagen

Βοηθός σκηνοθέτη : Δάνης Ιορδανίδης

Βοηθοί παραγωγής : Βασίλης Βαδόλας, Αλέκος Κεπενέκος, Δημήτρης Χριστοφορίδης, Στέλλα Μούτσιου

Πορτραίτο Αριστοτέλη : Κώστας Βιτάλης

Οργάνωση παραγωγής : Γιάννης Αρσένης

Εκτέλεση παραγωγής : Αιγίς φιλμ

Παραγωγός : Γιάννης Κασπίρης

Σήμα σειράς : Kay and Gee productions

---

[1] https://www.youtube.com/watch?v=Lou8eEwo4Lg

[2] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%84%CE%AD%CE%BB%CE%B7%CF%82

[3] http://ellinonfilosofia.blogspot.com/2011/03/blog-post_07.html

[4] https://www.youtube.com/watch?v=Lou8eEwo4Lg