 |
| Τόμας Χομπς (Thomas Hobbes) |
Ο
Άγγλος φιλόσοφος Τόμας Χομπς γιος προτεστάντη κληρικού, ήταν ένας από
τους πρώτους διανοητές - θεμελιωτές του σύγχρονου κράτους και ιδρυτής της
πολιτικής φιλοσοφίας. Σπούδασε στην
Οξφόρδη (1603-1608) και ταξίδεψε στη Γαλλία και στην Ιταλία όπου το 1619 γνώρισε τον φιλόσοφο Φραγκίσκο
Βάκωνα. Μετέφρασε το έργο του Θουκυδίδη για την Ιστορία του Πελοποννησιακού
Πολέμου καθώς και την Ιλιάδα και την Οδύσσεια του Ομήρου. Το 1635 έρχεται σε
επαφή με τους Mersene, Gassendi και άλλους Γάλλους φιλόσοφους στο Παρίσι και το
1639 συνάντησε προσωπικά τον Γαλιλαίο στη Φλωρεντία. Το 1640, λόγω του εμφυλίου
πολέμου που διεξάγονταν στην Αγγλία, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι όπου συναντούσε
συχνά τον μεγάλο Καρτέσιο. Τα σημαντικότερά του βιβλία είναι ο Λεβιάθαν
(Leviathan), και το Περί του Πολίτη (DeCive). Πέθανε το 1679 στο Hardwick.[1] Τέσσερα χρόνια μετά
τον θάνατό του, το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης καταδίκασε τα έργα του "de
cive" και "Leviathan" και έκαψε στην πυρά.
O Χομπς είναι ένας εκ των πλέον
σημαντικών φιλοσόφων του φυσικού δικαίου. Άσκησε δε τεράστια επιρροή στις
αγγλοσαξονικές πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές θεωρίες.[2] Αν και σήμερα ο Χομπς
αναφέρεται περισσότερο για το έργο του στην πολιτική φιλοσοφία, συνέβαλε και σε
άλλους τομείς, όπου συμπεριλαμβάνονται η ιστορία, η γεωμετρία, η ηθική, η
γενική φιλοσοφία και η αποκαλούμενη σήμερα πολιτική επιστήμη.
Ο Τόμας Χομπς έζησε σε μια από
τις πιο ταραγμένες περιόδους της ευρωπαϊκής ιστορίας. Δεν πρέπει, λοιπόν, να μας
εκπλήσσει το γεγονός ότι οι θεωρίες του μιλούν απαισιόδοξα για την ανθρώπινη
φύση. Οι θρησκευτικοί πόλεμοι στη Γαλλία και οι εμφύλιοι πόλεμοι στην Αγγλία
τον παρώθησαν να αναπτύξει μια φιλοσοφία κατά την οποία μόνον η απολυταρχία του
κράτους είναι σε θέση να συντηρήσει το δίκαιο και την ειρήνη. Έτσι αρνήθηκε τη
δύναμη του θείου δικαίου. Όσον αφορά την ηθική του, θεώρησε ότι το άτομο πρέπει
να ενεργεί κατά έναν "χρησιμοθηρικό εγωισμό" αυξανόμενο από το
ένστικτο της αυτοσυντήρησης (conatus) και της θέλησής του για κυριαρχία.[3] Στο παραπάνω βίντεο μπορείτε να παρακολουθήσετε ένα σύντομο βίντεο το οποίο αναλύει την πολιτική φιλοσοφία του
Τόμας Χομπς.[4] (Το
βίντεο διαθέτει υπότιτλους και στα ελληνικά)
Λεβιάθαν: το σπουδαιότερο έργο του
Τόμας Χομπς
 |
| Λεβιάθαν |
Το 1651 ο Τόμας Χομπς έγραψε το
σπουδαιότερο έργο του, τον Λεβιάθαν. Στο
έργο αυτό υποστηρίζεται ότι ο άνθρωπος δεν έχει αγαθή φύση, αλλά είναι εκ
φύσεως εγωιστής και ηδονιστής. Το ότι τα ανθρώπινα κίνητρα σχηματίζονται εκ
φύσεως από το προσωπικό συμφέρον, θα μπορούσε να έχει καταστροφικές συνέπειες.
Ανεξέλεγκτοι οι άνθρωποι, καθοδηγούμενοι από την εσωτερική δυναμική, το
πιθανότατο είναι πως θα αλληλοκαταστραφούν. Για να διατηρηθεί η κοινωνική
ειρήνη, ο Χομπς δημιουργεί κάποιο τέχνασμα, τον Λεβιάθαν, το Κράτος, είτε με τη
μορφή της απόλυτης μοναρχίας είτε της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Το
σημαντικό στοιχείο είναι ότι αυτό το Κράτος έχει το μονοπώλιο της βίας και της
απόλυτης εξουσίας. Ως ανταπόδοση προς τον άνθρωπο το Κράτος ασκεί αυτήν την
απόλυτη εξουσία μόνον υπέρ της διατήρησης της κοινωνικής ειρήνης.[5]
Η ηθική φιλοσοφία του Τόμας Χομπς[6]
Η ηθική φιλοσοφία του Χομπς
χαρακτηρίζεται από τον ηθικό νατουραλισμό, ο οποίος ξεκινά εκ της κεντρικής
παραδοχής ότι η ανθρώπινη φύση καθορίζεται ουσιαστικά από εγωιστικά κίνητρα. O
Άγγλος φιλόσοφος υποστηρίζει ότι το κύριο καθοριστικό γνώρισμα της ανθρώπινης
φύσης είναι ο εγωισμός ή η ορμή της αυτοσυντήρησης, η οποία αποτελεί μία απλή
και αυτόνομη αρχή για την εξήγηση όλων των βουλητικών εκδηλώσεων. «Η υλιστική
μεταφυσική και η
αισθησιοκρατική ψυχολογία δίδασκαν ότι αυτή η ορμή της
αυτοσυντήρησης είναι προσανατολισμένη στη διατήρηση και την προαγωγή της
ατομική ύπαρξης. Όλα τ' άλλα μέσα είναι απλώς μέσα για την επίτευξη του
ανώτατου υλικού σκοπού. Κατ' αυτήν την αρχή, για τον άνθρωπο, ως φυσικό ον, δεν
υπάρχει άλλος γνώμονας για την εκτίμηση των πραγμάτων παρά μόνον η ωφέλεια ή η
ζημιά που προκύπτει από αυτά». Συνεπής υποστηρικτής αυτής της διδασκαλίας, που
κατά πολλούς επαναλαμβάνει με νέους τεχνικούς όρους τη φιλοσοφία του Επικούρου,
ο Χομπς θεωρεί ότι το μοναδικό δυνατό περιεχόμενο της ανθρώπινης βούλησης είναι
η ωφέλεια ή η βλάβη του ατόμου. Άρα το κριτήριο της ηθικής πράξης εξετάζεται
καθαρά μέσα από ένα ωφελιμιστικό και ψυχολογικό πρίσμα, και τελικά αυτό το
ηθικό κριτήριο δεν ανταποκρίνεται μόνο σε κάτι γενικά παραδεκτό, αλλά και στην
ανάγκη να θεμελιωθεί η ηθική σε καθαρά εμπειρικές-ψυχολογικές και όχι σε
μεταφυσικές βάσεις.
Ο Χομπς θέτει τα κριτήρια της
ηθικής αξιολόγησης μέσα στον άνθρωπο, και ταυτόχρονα με βάση τις ανάγκες του
ανθρώπου ως κοινωνικού όντος. Η εγκόσμια ευδαιμονία δεν έγκειται στην ηρεμία
ενός ικανοποιημένου πνεύματος, διότι δεν υφίσταται κανένας απώτατος μεταφυσικός
σκοπός (finis ultimus) ή ύψιστο αγαθό (summum bonum):
«Η ευδαιμονία είναι η διαρκής
πορεία της επιθυμίας από το ένα αντικείμενο στο άλλο, όπου η απόκτηση του
πρώτου δεν είναι παρά ο δρόμος για το επόμενο. Αυτό οφείλεται στο ότι σκοπός
της ανθρώπινης επιθυμίας δεν είναι μια μοναδική και στιγμιαία απόλαυση, είναι
αντίθετα η εξασφάλιση της ικανοποίησης και των μελλοντικών επιθυμιών δια
παντός. Οι θεληματικές λοιπόν πράξεις και οι διαθέσεις όλων των ανθρώπων
τείνουν όχι μόνον στην κατάκτηση, αλλά και στην εξασφάλιση ευτυχισμένης ζωής».
Οι διαφορές πηγάζουν αποκλειστικά
από την ποικιλία των παθών των ανθρώπων, αλλά και από τη διαφορετική γνώση και
γνώμη καθενός. Η ευδαιμονία την οποία περιγράφει ο Χομπς δεν είναι απόλαυση της
ηδονής, αλλά απόκτηση δύναμης, ασίγαστη επιθυμία για ισχύ που εξασφαλίζει τη
δυνατότητα ικανοποίησης κάθε επιθυμίας και σταματά μόνο με τον θάνατο.
Κάθε άνθρωπος σύμφωνα με τον
Άγγλο φιλόσοφο δεν έχει άλλη επιλογή εκτός του να συσσωρεύει δύναμη για να
διασφαλίζει την αυτοσυντήρησή του, εξ αιτίας του φόβου ότι εάν δεν το κάνει ο
ίδιος, θα το κάνει κάποιος άλλος, και έτσι θα βρεθεί στο έλεος του άλλου. Η
φύση βέβαια έχει κάνει τους ανθρώπους ίσους ως προς τις ικανότητες του σώματος
και του νου, διότι και ο πιο αδύναμος έχει τη δύναμη να σκοτώσει τον
δυνατότερο, είτε με δόλο είτε συνασπιζόμενος με άλλους.
«Πράγματι η σωφροσύνη δεν είναι
παρά εμπειρία που σε ίσο χρόνο κατανέμεται εξ ίσου σε όσους ανθρώπους
ασχολήθηκαν εξ ίσου με τα ίδια πράγματα. Εκείνο που ίσως κάνει μια τέτοια
ισότητα να φαίνεται απίστευτη, δεν είναι παρά η έπαρση κάποιων για τη σοφία τους».
Αυτή η ισότητα ικανοτήτων γεννά και ίσες ελπίδες για την επίτευξη των σκοπών
των ανθρώπων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, αν δύο άνθρωποι «επιθυμούν το ίδιο πράγμα,
χωρίς εν τούτοις να μπορούν αμφότεροι να το αποκτήσουν, γίνονται εχθροί. Και
στην πορεία προς τον σκοπό τους (που είναι κυρίως η αυτοσυντήρηση, αλλά και
ορισμένες φορές η ευχαρίστησή τους μόνο) προσπαθούν να καταστρέψουν ή να
υποτάξουν ο ένας τον άλλο».
Οι πρωταρχικές αιτίες διαμάχης
που προέρχονται από τη φύση του ανθρώπου είναι τρεις: ο ανταγωνισμός, η
δυσπιστία και η δόξα. Η φύση διαιρεί τους ανθρώπους και προτρέπει να
αλληλοσυγκρούονται και να αλληλοεξοντώνονται. Στην ουσία ο αχαλίνωτος στη
φυσική κατάσταση εγωισμός πρέπει να πειθαρχηθεί από κάποιαν ανώτερη ρυθμιστική
αρχή, έτσι ώστε να συμπέσει η ατομική ωφέλεια με την ωφέλεια του συνόλου.
Αυτή η ανώτερη ρυθμιστική αρχή
πηγάζει από τη φύση. Ο νόμος της φύσης (lex naturalis) είναι μια εντολή ή ένας
γενικός κανόνας, που έχει ανακαλυφθεί μέσω του λόγου και δεν επιτρέπει στον
άνθρωπο να προχωρήσει σε πράξη που θα είναι καταστροφική για τη ζωή ή που θα
τον στερήσει από τα μέσα συντήρησής της. Η επιστήμη των νόμων της φύσης είναι η
μοναδική αληθινή ηθική φιλοσοφία, είναι η επιστήμη για την αμοιβαία
συναναστροφή και την κοινωνία του ανθρώπινου είδους.
«Τα πάθη που ωθούν τους ανθρώπους
προς την ειρήνη είναι ο φόβος του θανάτου, η επιθυμία των πραγμάτων που
απαιτούνται για μιαν άνετη διαβίωση και η ελπίδα ότι αυτά θ’ αποκτηθούν με την
εργατικότητα. Ο ορθός λόγος προβάλλει τους κατάλληλους όρους για ειρήνη, έτσι
ώστε οι άνθρωποι να οδηγηθούν σε συμφωνία. Αυτοί οι όροι αποκαλούνται,
αλλιώτικα, Νόμοι της Φύσης…».
Το φυσικό δικαίωμα που προκύπτει,
σύμφωνα με τον Χομπς, από τον ορθό λόγο είναι η ελευθερία που διαθέτει κάθε
άνθρωπος να χρησιμοποιήσει την ισχύ του κατά βούληση για να συντηρήσει τη ζωή
και κατ’ ακολουθία η ελευθερία να κάνει οτιδήποτε τ' οποίο κατά τη λογική του
κρίση θα θεωρήσει κατάλληλο μέσο για αυτόν τον σκοπό.
Βέβαια «το άλυτο για κάθε
ωφελιμιστική ηθική πρόβλημα είναι πώς να συμβιβάσει τη φιλαυτία με την
αλληλεγγύη και την αμοιβαιότητα, τον εγωισμό με την αυτοθυσία που είναι
αναπόσπαστη από την έννοια της αρετής». Απαντώντας στο συγκεκριμένο πρόβλημα, ο
Χομπς ξεκινά με τον νόμο της φύσης, που ορίζει ότι οι άνθρωποι οφείλουν να
τηρούν τις συμβάσεις τους. Αυτός ο νόμος της φύσης αποτελεί το θεμέλιο και την
απαρχή της δικαιοσύνης. Όταν έχει συναφθεί μία σύμβαση, η παραβίασή της είναι
άδικη, και ως εκ τούτου η μη τήρηση μιας σύμβασης αποτελεί τον ορισμό της
αδικίας. Οτιδήποτε δεν είναι άδικο, είναι δίκαιο. Για να αποκτήσουν νόημα τα
ονόματα δίκαιο και άδικο πρέπει τελικά να υπάρξει το καταφύγιο μιας
εξαναγκαστικής εξουσίας, που επιβάλλει σε όλους εξίσου την τήρηση των
συμβάσεων, απειλώντας με τιμωρία μεγαλύτερη του οφέλους που προσδοκούν να
αποκομίσουν από την αθέτησή τους. Η φύση της δικαιοσύνης έγκειται στην τήρηση
έγκυρων συμβάσεων, η οποία δεν αρχίζει παρά με τη σύσταση πολιτικής εξουσίας.
Το homo homini lupus, που διατυπώνει ο Χομπς, αναθέτει τελικά στην πολιτεία, ως
έκφραση του ορθού λόγου, την εξουσία και τη δύναμη να το περιορίσει.[7]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.