του σεβασμιότατου Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννη
|
Ντοστογιέφσκυ και η ηθική |
«Δεν μπορώ να πω πως ο Ντοστογιέφσκυ ήταν καλός η
ευτυχισμένος άνθρωπος... Ήταν κακός, διεφθαρμένος και γεμάτος ζήλεια. Όλη του
τη ζωή ήταν θύμα του πάθους, που θα τον είχε κάνει γελοίο και δυστυχισμένο, αν
ήταν λιγότερο έξυπνος και λιγότερο κακός. Στην Ελβετία, μπροστά στα μάτια μου,
φέρθηκε τόσο άσχημα στον υπηρέτη του, που ο άνθρωπος επαναστάτησε και του είπε:
«μα κι εγώ είμαι άνθρωπος». Θυμάμαι πόση εντύπωση μου έκαναν αυτά τα λόγια...
Ειπωμένα σε κάποιον που πάντα δίδασκε το αίσθημα της ανθρωπιάς στην υπόλοιπη
ανθρωπότητα».
Τα λόγια αυτά ανήκουν στον Στράχοβ, έναν άνθρωπο που
γνώριζε καλά τον Ντοστογιέφσκυ (βλέπε Gerarld Abraham, Dostoyevski) στηρίζονται
όμως σε μια παρεξήγηση: ο Ντοστογιέφσκυ ποτέ δεν θέλησε να διδάξει στην
ανθρωπότητα την καλοσύνη και την ανθρωπιά. Ο Ντοστογιέφσκυ δεν υπήρξε ποτέ
ηθικολόγος, αντίθετα, θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι συνειδητά και
συστηματικά σε όλο του το έργο δεν έκανε τίποτε άλλο από το να μάχεται την
Ηθική σε βαθμό προκλητικό. Αλλά ας μη σπεύσουμε να συμπεράνουμε από αυτό ότι ο
Ντοστογιέφσκυ ήταν κήρυκας του αμοραλισμού. Ο Ντοστογιέφσκυ είχε το πάθος της
αλήθειας. Είχε τη δύναμη να διεισδύσει στην ανθρώπινη συμπεριφορά και να μας
αποκαλύψει με τον πιο δραματικό και συγχρόνως πειστικό τρόπο ότι αυτό που η
Ηθική μας παρουσιάζει σαν «ηθικό» δεν είναι ποτέ αμιγώς «καλό», και ότι ο
άνθρωπος ποτέ δεν μπορεί να εξαλείψει το κακό με την Ηθική, αφού κανένας
απολύτως δεν μπορεί να είναι αμιγώς καλός. Επιπλέον, σε όλο του το έργο δεν
έπαυσε να διακηρύττει ότι στο που μετράει στην ανθρώπινη ύπαρξη και συμπεριφορά
δεν είναι η ηθική, αλλά η ελευθερία, και πως μόνον ό,τι είναι ελεύθερο είναι
αληθινά καλό. Αυτό που θέλει να πει στους ανθρώπους ο Ντοστογιέφσκυ είναι ότι η
διάκριση των ανθρώπων σε «καλούς» και «κακούς» είναι βασισμένη σε ένα ψέμα και
ότι ο μόνος τρόπος να νικηθεί το κακό είναι να το πάρει κανείς ελεύθερα επάνω
του. Ο Ντοστογιέφσκυ δεν είναι αμοραλιστής, αφού δεν παύει να περιγράφει το
κακό ως τραγικότητα και συμφορά για τον άνθρωπο. Είναι όμως αντιμοραλιστής,
διότι πιστεύει βαθιά ότι η Ηθική δεν μπορεί να οδηγήσει ποτέ στη λύτρωση του
ανθρώπου από το κακό.
Στην ομιλία αυτή θα προσπαθήσω, στον λίγο χρόνο που
έχω στη διάθεσή μου, να αναλύσω τη θέση αυτή επικεντρώνοντας την προσοχή μας σε
δύο κυρίως σημεία: α) στο πρόβλημα του καλού και του κακού και β) στο θέμα της
ελευθερίας. Θα προσπαθήσω στο τέλος να κάνω μια θεολογική αποτίμηση της θέσεως
του Ντοστογιέφσκυ έναντι του προβλήματος της ηθικής.
Το πρόβλημα του καλού και του κακού
|
Αδελφοί Καραμαζώφ
|
Η έννοια της Ηθικής στηρίζεται στη διάκριση μεταξύ
καλού και κακού ήδη από την εποχή του Σωκράτη, που θεωρείται ιδρυτής της. «Όπως
ορίζεται σε όλα τα σύγχρονα λεξικά, «η γενική μελέτη του καλού και η γενική
μελέτη της ορθής πράξεως αποτελούν το κύριο έργο της ηθικής» (The Cambridge
Dictionary of Philosophy, 1955, σ. 244). Χωρίς τη διάκριση καλού και κακού η
έννοια της ηθικής καταρρέει.
Η διάκριση αυτή παίρνει συνήθως δύο μορφές. Η μία
είναι ο χαρακτηρισμός των πράξεων ή τών αισθημάτων, κινήτρων, διαθέσεων κ.λπ.
Ως καλών ή κακών. Εάν κάποιος αγαπά, έμπρακτα ή στις διαθέσεις ή προθέσεις του,
πρόκειται για κάτι «καλό» -σύμφωνα με την κρατούσα ηθική πάντοτε- ενώ εάν μισεί
πρόκειται για κάτι «κακό». Έτσι προκύπτουν οι γενικές αρχές της ηθικής, ανάλογα
πάντοτε με τις πολιτισμικές, θρησκευτικές, φιλοσοφικές κ,λπ. Προϋποθέσεις κάθε
εποχής και κάθε κοινωνίας.
Η άλλη μορφή, που παίρνει η διάκριση καλού και κακού,
είναι ο χαρακτηρισμός των προσώπων ως καλών ή κακών. Στην αγγλοσαξονική ηθική
των νεωτέρων χρόνων, η οποία επέδρασε και στη νοοτροπία και τον πολιτισμό και
των δικών μας κοινωνιών, αυτή η μορφή διακρίσεως μεταξύ καλών και κακών
ανθρώπων οδήγησε στην εμφάνιση της έννοιας του χαρακτήρος. Ο «χαρακτήρας»
(character) είναι το υποκείμενο επάνω στο οποίο είναι «χαραγμένες» ορισμένες
ηθικές ιδιότητες, καλές ή κακές, δηλαδή το υποκείμενο της ηθικής. Η έννοια του χαρακτήρος
εφαρμόζεται ιδιαίτερα στην τέχνη, και μάλιστα στη λογοτεχνία, το μυθιστόρημα,
το θέατρο κ.λπ. (λέμε, π. χ. , «οι χαρακτήρες» για τους ήρωες ενός λογοτεχνικού
έργου).
Τόσο στο επίπεδο των γενικών αρχών της ηθικής όσο και
σε εκείνο των χαρακτήρων, ο Ντοστογιέφσκυ αρνείται επίμονα τη διάκριση μεταξύ
«καλού» και «κακού», δηλαδή αρνείται την ίδια τη βάση της ηθικής.
Στο επίπεδο των γενικών αρχών ο Ντοστογιέφσκυ θεωρεί
την αγάπη ως την ύψιστη ηθική αξία: «Το